◎ Ко́рга ’старая жанчына’ (Нас., З нар. сл.). Наўрад ці звязана з рус.карга, корга ’варона’ (насуперак Фасмеру (2, 323) і іншым прыхільнікам гэтай этымалогіі). Карга ’варона’ запазычанне з цюркскіх моў. Гл. карга, у якім адбылася кантамінацыя з корга ’старая’. Больш верагоднай здаецца сувязь з рус.корга ’крывое дрэва, дуга’, якое звязана з рус.коржа- вый ’скурчаны, зморшчаны’. Параўн. серб.-харв.кржљав ’каравы, чэзлы, змарнелы’, славен.kržljav ’каржакаваты, прысадзісты’ (Міклашыч, 132; Безлай, 2, 105). Тое, што корга ’старая жанчына’ звязваецца са значэннем ’сагнутая’, пацвярджаецца ілюстрацыйным матэрыялам: «Сагнулася як корга» (Нас., 246).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
растрапа́ны, ‑ая, ‑ае.
1.Дзеепрым.зал.пр.ад растрапаць.
2.узнач.прым. Які растрапаўся; раскалмачаны. [Алесь] прыціснуў .. [Ганну] да сябе, ілбом прытуліўшыся да яе растрапаных валасоў.Чорны.Цяжка, з намаганнем узмахвае варона сваімі растрапанымі крыламі.В. Вольскі.У пакой убегла Галя. У цыратавым фартушку, крыху растрапаная.Арабей.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
скасаву́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., што.
Разм. Павярнуць убок, скасіць (пра вочы). Абрам толькі скасавурыў вочы ў бок крамы, не паднімаючы галавы.Пястрак.Максім запусціў у яе шышкай, але варона толькі скасавурыла вока і не варухнулася.Хомчанка.Жарабок скасавурыў вока, страсянуў галавою ды свечкай — на заднія!Ляўданскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Га́йворон ’жаваранак палявы, Alauda arvensis L.’ (палес., КЭС). Рус.га́йворон ’крумкач; грак’, укр.га́йворон. Зыходнае для ўсх.-слав. моў *gajьvornъ. Вельмі блізка да гэтай формы стаіць *ga‑vornъ, якое адлюстроўваецца ў польск.gawron, чэш.havran, серб.-харв.га̏вра̄н і г. д. У прасл.*ga(jь)vornъ бачаць звычайна складанае слова, у другой частцы якога *vornъ (параўн. *vornъ ’крумкач’, vorna ’варона’). Першая частка слова *ga‑, *gajь‑ не мае агульнапрынятага тлумачэння. Тут бачаць гукапераймальнае ga‑; іншыя зыходзяць са складанага слова *gavo‑vornъ (дзе першая частка адлюстроўваецца, напр., ва ўкр.га́ва ’варона’). Ёсць і спробы зыходзіць з прасл.*kavornъ (параўн. прасл. назвы птушак: *kava, *kavъka і балт.: літ.kóvarnis, лат.kuõvarnis), якое паходзіць з больш даўняга *kāvo‑vornos. Аб гэтым слове пісалі вельмі многа, але і сёння яшчэ няма канчатковай агульнапрынятай этымалогіі. Са шматлікай літ-ры параўн. Слаўскі, 1, 263–264; Бернекер, 298; Фасмер, 1, 383; Брукнер, 137; Maxэк₁, 100; Махэк₂, 163. Дарэчы, Махэк лічыць, што другая частка слова *vornъ гукапераймальнага паходжання (ён параўноўвае яе з венг.varjú ’варона’).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
спу́жаны, ‑ая, ‑ае.
1.Дзеепрым.зал.пр.ад спужаць.
2.узнач.прым. Такі, якога спужалі; спалоханы. Закаркала, зляцеўшы з дрэва, спужаная варона, і ўсё зноў сціхла.Машара.// Які выражае спалох. [Міхась] ўявіў сабе такую ж хатку, з акна якое выглядае такі самы бледны твар, такія самыя спужаныя вочы.Сташэўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пе́р’есобир., ср. перо́, пе́рья мн.;
◊ ні пу́ху ні пе́р’я! — ни пу́ха ни пера́!;
варо́на ў паўлі́навым пе́р’і — воро́на в павли́ньих пе́рьях
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Krähe
f -, -n варо́на
◊ éine ~ hackt der ánderen die Áugen nicht aus — крумка́ч крумкачу́ во́ка не вы́дзеўбе
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
АМЕБЕ́ЙНАЯ КАМПАЗІ́ЦЫЯ
(ад грэч. amoibaios папераменны),
у вершаскладанні будова паэт. твора, заснаваная на кампазіцыйным паралелізме (паўтарэнні вершаванага радка або страфы). Шырока ўжываецца ў фальклоры (нар. песні). Выкарыстана Ф.Багушэвічам у вершы «Песня», заснаваным на чаргаванні пытальных і сцвярджальных інтанацый: «Чым бяздомны, мужычок? // — Бо чужога гляджу. // Чаму хіцёр, мужычок? // Бо дурны, як варона. // Чаго ўмёр, мужычок? // — Уцякаў ад закона!» Найчасцей у аснове амебейнай кампазіцыі ляжыць прыём анафары.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Грак ’птушка грак’ (БРС, Шат., Касп.). Параўн. укр.грак, польск.grak ’тс’. Параўн. яшчэ балг.гра́ка ’варона’. Утварэнне ад слав. гукапераймальнага дзеяслова *grakati ’каркаць’, ’лаяць; крычаць, голасна размаўляць і да т. п.’ Гл. Трубачоў, Эт. сл., 7, 102–103; Фасмер, 1, 451. Сюды ж і бел.гра́кнуць ’грукнуць’, гра́кнуцца ’ўпасці’ (БРС, Касп.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мо́кры, ‑ая, ‑ае.
1. Насычаны вільгаццю; сыры; проціл. сухі. Мокры снег. □ Мокрае адзенне і рухацца перашкаджала і ўніз цягнула.Маўр.Ля кастроў гаманілі хлопцы, сохла мокрая вопратка.Брыль.// Пакрыты вільгаццю. На мокрай траве, на лістах алешніку буйнымі кроплямі зіхаціць раса.В. Вольскі.Уважна слухала Агапа чытанне, і слёзы часта рабілі мокрым яе твар.Мурашка.// Потны. З кабінета першага сакратара выляталі па адным чырвоныя і мокрыя ад поту старшыні адсталых калгасаў.Шамякін.
2.Разм. Дажджлівы, сыры (пра надвор’е). Мокрая вясна. □ Нават у мокры год жыта тут слабее бывае.Крапіва.Ноч была мокрая, чорная.Зарэцкі.
•••
Вочы на мокрым месцыгл. вока.
Мокрае месца застанеццагл. месца.
Мокрая курыцагл. курыца.
Мокрая справагл. справа.
Мокры, хоць выкруці — вельмі мокры.
Як мокрае гарыць — вельмі марудна (рабіць што‑н., робіцца што‑н.).
(Як) мокрая варонагл.варона.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)