Verbum

нуль назоўнік | мужчынскі род

1. У матэматыцы: сапраўдны лік, ад прыбаўлення якога ніякі лік не змяняецца; прыпісаны ж да любога ліку справа, павялічвае яго ў дзесяць разоў.

   • Звесці да нуля (пераноснае значэнне: пазбавіць усякага сэнсу, значэння).

2. Умоўная велічыня, адносна якой вызначаецца тэмпература чаго-н.

   • Дзесяць градусаў ніжэй нуля.

3. пераноснае значэнне: Пра нязначнага, нікчэмнага чалавека (размоўнае).

   • У навуцы гэты чалавек н.

Фразеалагізмы:

• Абсалютны нуль — самая нізкая магчымая тэмпература (-273,16 °С).
• Нуль увагі на каго-што (размоўнае) — ніякай увагі.
• Пачаць з нуля (размоўнае) — без папярэдняй падрыхтоўкі.
• Стрыгчы пад нуль (размоўнае) — стрыгчы нагала.

|| прыметнік: нулявы.

прырода​¹ назоўнік | жаночы род

1. Усё існае ў сусвеце, арганічны і неарганічны свет.

   • Законы прыроды.
   • Жывая п. (арганічны свет).
   • Мёртвая п. (неарганічны свет: не расліны, не жывёлы).

2. Месцы па-за гарадамі (палі, лясы, горы).

   • Любавацца прыродай.
   • На ўлонні прыроды.
   • Выехаць на прыроду (размоўнае).

3. пераноснае значэнне, чаго. Асноўная ўласцівасць, сутнасць (кніжнае).

   • П. атама.
   • П. сацыяльных адносін.

Ад прыроды або з прыроды — ад нараджэння, ад пачатку існавання.

• З дрэнным зрокам ад (з) прыроды.

Па прыродзе — па характару, па натуры.

• Па прыродзе ён добры чалавек.

|| прыметнік: прыродны.

• Прыродныя багацці краю.
• Прыродныя рэсурсы.
• Прыродныя ўмовы.

курыца назоўнік | жаночы род

1. Дамашняя птушка атрада курыных, якую разводзяць для атрымання яек і мяса.

   • Класціся спаць з курамі (вельмі рана).

2. Самка дамашніх курэй, а таксама некаторых іншых курыных.

   • К. з куранятамі.
   • Курам на смех (пра што-н. вельмі недарэчнае).
   • Куры засмяюць каго-н. (пра таго, хто робіць што-н. недарэчнае).
   • Куры не клююць (вельмі многа, звычайна пра грошы).
   • Мокрая к. (пра растрывожанага, спалоханага або бязвольнага бесхарактарнага чалавека).

|| памяншальная форма: курачка.

|| прыметнік: курыны.

Курыная слепата —

1. тое, што і кураслеп;
2. хвароба вачэй, калі чалавек не бачыць пры слабым святле, асабліва ў прыцемку.

кіпець​² дзеяслоў | незакончанае трыванне

1. Булькаць, клекатаць, выпараючыся ад моцнага нагрэву (пра вадкасці).

   • Малако кіпіць.
   • Чайнік кіпіць (кіпіць у ім вада).

2. пераноснае значэнне, ад чаго і без дапаўнення. Віраваць, клекатаць (пра вадкасці ў халодным стане).

   • Возера кіпела ад рыбы.
   • Піва кіпіць (іскрыцца, пеніцца).

3. пераноснае значэнне: Развівацца, праяўляцца з сілай, бурна.

   • Работа кіпіць.
   • Нянавісць кіпела ў сэрцы.

4. пераноснае значэнне, чым і без дапаўнення. Быць узрушаным, бурна, з сілай праяўляць якія-н. пачуцці.

   • Так і кіпіць чалавек злосцю.
   • Кіпела ў той час у душы (безасабовая форма).

|| закончанае трыванне: закіпець і скіпець.

|| назоўнік: кіпенне.

век назоўнік | мужчынскі род

1. Стагоддзе.

   • Дваццаты в.
   • Мінулы в.
   • Цэлы в. не бачыліся (вельмі доўга).

2. Гістарычны перыяд, эпоха, характэрныя чым-н.

   • Каменны в.
   • Касмічны в.
   • З векам упоплеч (ісці, крочыць і пад.: не адстаючы ад жыцця).

3. Жыццё, перыяд існавання каго-, чаго-н. або ўзрост каго-н.

   • Многа пабачыць на сваім вяку.
   • У хлусні кароткі в. (прыказка).
   • Чалавек сярэдняга веку.

4. у знач. прыслоўе: Заўсёды, вечна.

   • В. дома яе няма.
   • В. буду помніць вас.

Фразеалагізмы:

• На векі вечныя (размоўнае) — назаўсёды.
• Праз вякі — бязмежна доўга, на працягу доўгага часу.

|| прыметнік: векавы.

цень назоўнік | мужчынскі род

1. Месца, заслоненае чым-н. ад сонца.

   • Пад дрэвамі быў ц.

2. Невыразныя абрысы фігуры, сілуэт.

   • У акне прамільгнуў нечы ц.

3. пераноснае значэнне: Адбітак на твары ўнутранага стану чалавека.

   • Па твары прамільгнуў ц. страху.

4. пераноснае значэнне: Здань, дух.

   • Цені мінулага.
   • Цені продкаў.

5. пераноснае значэнне, чаго. Нязначная, вельмі малая колькасць, доля.

   • І ценю праўды тут няма.

6. Пра каго-н. вельмі аслабленага, худога.

   • Не чалавек, а ц.

Кідаць цень на каго-што (размоўнае) — выклікаць падазрэнне да каго-н.

Як цень (размоўнае) — неадчэпна (хадзіць за кім-н.).

|| прыметнік: ценявы.

пан​¹ назоўнік | мужчынскі род

1. У дарэвалюцыйнай Расіі і ў капіталістычных краінах: чалавек з прывілеяваных класаў (памешчык, дваранін і пад.), а таксама зварот да яго.

   • Сядзець як пан або панам (пераноснае значэнне: гультаяваць, нічога не рабіць; размоўнае).
   • Жыць як пан або панам (пераноснае значэнне: жыць у дастатку і бяздзейнасці; размоўнае).

2. Пра чалавека, які ўхіляецца ад працы сам і мае моду перакладваць работу на іншых (размоўнае).

3. Форма ветлівага звароту да афіцыйных прадстаўнікоў або грамадзян іншых краін.

   • Паважаныя дамы і паны!

|| жаночы род: пані.

|| прыметнік: панскі.

• П. двор.
• Панскія замашкі.

порах назоўнік | мужчынскі род

1. Выбуховае рэчыва для вырабу зарадаў агнястрэльнай зброі.

   • Бяздымны п.
   • Трымаць п. сухім (таксама пераноснае значэнне: быць заўсёды гатовым да абароны).
   • Пахне порахам (пераноснае значэнне: набліжаецца вайна).
   • Пораху не выдумае (пераноснае значэнне: пра недалёкага чалавека; размоўнае).

2. пераноснае значэнне: Пра запальчывага ці вельмі жвавага чалавека (размоўнае).

   • Такі нецярплівы чалавек, словам — п.

Фразеалагізмы:

• Бочка з порахам — пра неадступную пагрозу, вялікую небяспеку.
• Не нюхаць пораху (размоўнае) — не быць у баях.
• Не хапае пораху (размоўнае) — недастаткова сіл, настойлівасці для чаго-н.
• Порах дарэмна траціць (размоўнае) — дзейнічаць або гаварыць упустую.

|| прыметнік: парахавы.