КУПА́ЛЬСКІЯ ПЕ́СНІ, купалка,

купалле, купайло, янаўскія песні, песні летняга цыкла каляндарна-земляробчага фальклору. Адносяцца да летняга сонцавароту («калі сонца паварочвае на зіму, а лета на жару»). Спяваюць іх перад Купаллем і на само свята. Найб. пашыраны ў славян, літоўцаў, латышоў. Паводле стараж. уяўленняў, заснаваных на язычніцкім адухаўленні прыроды (як і на вопыце практыка-земляроба), у гэты перыяд у найб. ступені разгортваюцца жыццёвыя сілы прыроды, якія могуць быць амбівалентна спрыяльнымі і варожымі. Адсюль важкасць у купальскай абраднасці катарсічнай («ачышчальныя» вогнішчы, рытуальнае купанне) і апатрапеічнай (абходы жыта і інш. засцярогі ад злых сіл) магіі, а таксама асаблівае ў земляробчым календары значэнне купальскага культу як пакланення сонцу (у сімвалічных агнях) і ўшанавання расліннага свету. Паэзія К.п. працягвае вобразна-эмацыянальную атмасферу цыкла веснавых песень, але мае і яскравую адметнасць, абумоўленую загадкавасцю самай таямнічай на працягу года купальскай ночы і карнавалізаваным светаадчуваннем святкавання сонцаваротаў.

Тыповы купальскі сюжэт — нарматыўнае «скліканне на купалу» з асуджэннем (нярэдка ў карнавалізаваных фарбах) таго, «хто не выйшаў на купалу» («Параска, Аксіння, Наталка ... на купалах не была // То-то — ведзьма была // До Кіёва летала на Йвана»).

Для К.п. характэрна тэматыка чарадзейства са збіраннем цудадзейных траў (зёлак), з незвычайным усходам сонца («Будзем сонца пільнаваці // Да як будзе сонца граці»). Гэтым абумоўлены таямнічы флёр, які абвалаквае персаніфікаваную Купалку ў адрозненне ад вясёлай, адкрыта разухабістай Каляды, пышна маляўнічай Вясны або пазнейшых персаніфікацый хрысц. святых — пастаянных працаўнікоў Юр’я, Пятра, Ільі. Само з’яўленне Купалы некалькі загадкавае, маскіраванае («ішла Купалка сялом, сялом // Закрыўшы вочкі чабром, чабром»). Цудадзейна-таямнічы аспект інтэрпрэтацыі каляндарнай абраднасці ў К.п. садзейнічае замацаванню менавіта ў іх баладных сюжэтаў і матываў, сярод якіх выкрышталізаваліся і тыповыя купальскія, як балада аб сястрыцы і браціку, што ператварыліся ў кветку Іван-ды-Мар’я. Пашыраная ў К.п. (як і ў веснавых) шлюбна-любоўная тэматыка нярэдка карнавалізуецца («Ссохлі, здохлі дзецюкі // На дзевачак гледзючы»), Для К.п., як і для ўсіх традыц. абрадавых песень, характэрны тыповыя палітэкставыя напевы, якія ў пэўным арэале набываюць знакава-сімвалічнае значэнне. Бел. этнамузыказнаўцы вызначаюць 7—9 песенна-меладычных тыпаў такіх напеваў. Пры дастатковай стабільнасці рытма-структурных прымет напевы К.п. вызначае інтанацыйна-меладычная мабільнасць: ад падкрэслена «галасных» мелодый святочна-ўзнёслага характару («У нас сягоння Купалачка») і сціслай формульнасці прыглушаных прыпеваў-паўтораў («Ночка мала, купальная») да лірыкі паліжанравых вяснова-купальскіх мелодый з тыповымі зачынамі, дзе звароты да купалачкі, вясняначкі, русалачкі ўзаемазамяняльныя. К.п. найб. пашыраны ў Паазер’і і паўд.-зах. раёнах Беларусі. У інш. рэгіёнах іх прыметы выяўляюцца ў веснавых, траецкіх і русальных песнях.

Публ.: Беларускія народныя песні / Запіс Р.Шырмы. Т. 3. Мн., 1962; Анталогія беларускай народнай песні / Уклад. Г.Цітовіч. 2 выд. Мн., 1975; Мажэйка З.Я. Песні Беларускага Паазер’я. Мн., 1981; Купальскія і пятроўскія песні / Уклад. А.Ліс, Г.Таўлай. Мн., 1985.

Літ.:

Ліс А.С. Купальскія песні. Мн., 1974;

Можейко З.Я. Календарно-песенная культура Белоруссии. Мн., 1985;

Тавлай Г.В. Белорусское купалье. Мн., 1986;

Гл. таксама літ. да арт. Каляндарныя песні.

З.Я.Мажэйка.

т. 9, с. 34

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

eye​1 [aɪ] n.

1. во́ка;

close/open one’s eyes заплю́шчваць/расплю́шчваць во́чы

2. зрок;

A surgeon needs a good eye. Хірургу патрэбен добры зрок.

3. ба́чанне; по́гляд;

to my eye на мой по́гляд

4. ву́шка (іголкі)

5. tech., bot. во́чка

6. пятля́ў вяза́нні

7. цэнтр урага́ну, тарна́да і да т.п.

♦

a black eye сіня́к;

the evil eye ліхі́я/благі́я во́чы, пага́нае во́ка;

with the naked eye про́стым во́кам;

an eye for an eye во́ка за во́ка;

eye to eye во́ка ў во́ка/во́чы ў во́чы;

in the eyes of smb. у вача́х каго́-н.; на ду́мку каго́-н.;

keep an eye on smb./smth. назіра́ць за кім-н./чым-н.;

see eye to eye with smb. быць адно́й ду́мкі з кім-н., згаджа́цца з кім-н.;

turn a blind eye to smth. заплю́шчваць во́чы на што-н., не звярта́ць ува́гі на што-н.

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

neck [nek] n.

1. anat. шы́я

2. каўне́р;

a low neck глыбо́кі вы́раз, дэкальтэ́;

a scooped neck глыбо́кі кру́глы вы́раз (пра сукенку);

a polo neck высо́кі закры́ты каўне́р

3. (of smth.) ву́зкая ча́стка прадме́та; ры́льца (бутэлькі); но́жка (чаркі); шы́йка (струнных музычных інструментаў);

a neck of land перашы́ек

♦

a pain in the neck infml даку́члівы/назо́йлівы чалаве́к; з’я́ва, яка́я раздражня́е/дакуча́е;

be up to one’s neck in debt infml быць па (са́мыя) ву́шы ў даўгу́; завя́знуць у даўга́х;

break one’s neck скруці́ць, сабе́ шы́ю; звярну́ць сабе́ галаву́;

breathe down smb.’s neck infml стая́ць над душо́й (у каго́-н.); вісе́ць над ка́ркам (у каго́-н.);

get it in the neck infml атрыма́ць па ка́рку, атрыма́ць наганя́й;

risk one’s neck infml рызыкава́ць жыццём/галаво́й;

save one’s neck infml ратава́ць сваю́ шку́ру;

stick one’s neck out infml ста́віць сябе́ пад уда́р; накліка́ць на сябе́ гнеў, кры́тыку і г. д.

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

work​1 [wɜ:k] n.

1. рабо́та, пра́ца; спра́ва; від дзе́йнасці;

do no work нічо́га не рабі́ць;

I have work to do. Я заняты.

2. ме́сца пра́цы; паса́да, заня́так;

go to/leave for work ісці́ на пра́цу

3. твор, вы́нік пра́цы;

bad/faulty work брак;

a work of genius генія́льны твор;

collected/complete works по́ўнае выда́нне тво́раў;

the work of God relig., poet. бо́скае стварэ́нне (пра чалавека)

4. дзе́янне, учы́нак;

dirty work бру́дная спра́ва, ке́пскі ўчы́нак;

works of mercy дабрачы́ннасць

5. рукадзе́лле;

fancy work маста́цкая вы́шыўка;

plain work шытво́;

crochet work вяза́нне кручко́м

♦

all in a/the day’s work гэта́ звыча́йная рэч; гэ́та ўсё нарма́льна;

at work (оn) за пра́цай;

get (down) to/set to work узя́цца за спра́ву;

make short work of smth. ху́тка ўпра́віцца з чым-н.;

in work/out of work мець пра́цу/быць беспрацо́ўным;

put/set smb. to work прыму́сіць каго́-н. узя́цца за пра́цу

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

write [raɪt] v. (wrote, written)

1. піса́ць;

write large/small піса́ць вялі́кімі/малы́мі лі́тарамі;

write in ink/pencil піса́ць чарні́лам/ало́ўкам;

write with a pen піса́ць ру́чкаю;

write a good hand мець до́бры по́чырк;

write from dictation піса́ць пад дыкто́ўку;

write shorthand стэнаграфава́ць

2. выдумля́ць, піса́ць;

write in/for papers быць журналі́стам;

write for a living зарабля́ць на жыццё літарату́рнай пра́цай

3. выража́ць, пака́зваць (пачуцці);

Fear is written on her face. У яе на твары страх.

write away [ˌraɪtəˈweɪ] phr. v. пасыла́ць зака́з, выпі́сваць (што-н.)

write back [ˌraɪtˈbæk] phr. v. адпі́сваць (ліст)

write down [ˌraɪtˈdaʊn] phr. v. запі́сваць, рэгістрава́ць

write in [ˌraɪtˈɪn] phr. v.

1. упі́сваць, устаўля́ць (слова), запаўня́ць (анкету, бланк і да т.п.)

2. AmE падава́ць нача́льству зая́ву, хада́йніцтва і да т.п.

write out [ˌraɪtˈaʊt] phr. v. выпі́сваць (чэк, рэцэпт і да т.п.)

write up [ˌraɪtˈʌp] phr. v.

1. падрабя́зна апі́сваць

2. рэкламава́ць, высо́ка ацэ́ньваць;

write up a film напіса́ць рэцэ́нзію на фільм

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

склад​III м.

1. у розн. знач. (сукупнасць) Bestánd m -es, Bestände; Personálbestand m (асабовы);

склад ура́да Zusámmensetzung der Regíerung;

асабо́вы склад Personálbestand m; Personál n -s, -e (бальніцы); Belégschaft f -, -en (калектыў завода і г. д.);

склад выкла́дчыкаў Léhrkörper m -s, -;

склад кама́нды спарт. die Mánnschafts¦aufstellung f -, -en;

у по́ўным складзе vóllzählig;

быць у складзе дэлега́цыі éiner Delegatión ángehören;

сацыя́льны склад soziále Zusámmensetzung;

2. кніжн. (характар) Verfássung f -, Bescháffenheit f -;

склад ро́зуму Mentalität f -, Géistesrichtung f -, Géistesbeschaffenheit f -, Dénkart f -;

склад хара́ктару Charákterbeschaffenheit [ka-] f;

людзі асаблі́вага складу Ménschen von besónderem Schlág;

чалаве́к друго́га складу ein Mensch aus ánderem Holz;

3. (фізічны выгляд) Körperbau m -(e)s, Körperbeschaffenheit f -; Gestált f -;

ён мо́цнага складу er ist kräftig gebáut; er hat éine kräftige Gestált;

4. лінгв.:

сло́ўнікавы склад Wórtbestand m -(e)s;

лексі́чны склад мо́вы lexikálischer Spráchbestand

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

збор м.

1. (дзеянне) Sámmeln n -s; Éinsammeln n -s; Éinkassierung f -, -en (грошай, падаткаў);

збор ураджа́ю Érnte f-;

збор вінагра́ду Wéinlese f -;

збор по́дпісаў Únterschriftensammlung f -;

збор ахвярава́нняў Spéndensammlung f -; царк. Kollékte f -;

збор чле́нскіх узно́саў [сябро́ўскіх скла́дак] Kassíeren [Éinziehen] der Mítgliedsbeiträge;

2. камерц., фін. (адлічэнні) Gebühr f -, -en; Stéuer f -, -n, Ábgabe f -, -n;

аўкцыённы збор Auktiónsgebühren pl, Verstéigerungsgebühren pl;

камісі́йны збор Kommissiónsgebühr f, Provisión [-vi-] f;

мы́тны збор Zóllgebühr f -;

партавы́ парто́вы збор Háfengeld n, Háfenabgabe f;

пашто́вы збор Póstgebühr f -, Pórto n -s, -s i Pórti;

саніта́рны збор sanitäre Ábgaben;

страхавы́ збор Versícherungsgebühr f;

фра́хтавы збор Fráchtgebühr f;

3. (сход) Zusámmenkunft f -, -künfte; Versámmlung f -, -en;

4. (зборы) мн. вайск. (kúrzfristiger) Áusbildungskursus m -, -kurse;

зборы ў даро́гу Réisevorbereitungen pl;

ігра́ць збор zum Appéll blásen*;

быць у зборы vóllzählig ánwesend sein;

ме́сца збору Sámmelpunkt m -(e)s, -e, Sámmelstelle f -, -n

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Ва́дзіць 1 ’шкодзіць’ (БРС, Шпіл., Яруш., Др.-Падб., Гарэц.); ’муляць, назаляць; турбаваць; калоцца’ (Юрч., Грыг., Сцяшк. МГ, Янк. БП); ’(мяне) нудзіць, (мне) моташна, млосна’ (безасаб.) (КСТ), ва́дзіцца ’сварыцца’ (Гарэц., Хрэст. дыял., 333); ’весці звадку’ (лаг., КЭС), ва́дка ’сварка’, ва́да ’загана’ (Хрэст. дыял.); ’налог, недахоп’ (Шпіл.); ’няшчасце’ (Карскі, Труды, 337); ’недахоп, загана’ (Арх. Бяльк.); ’ганьба, фальш, хіба’ (лаг., КЭС); ’боль’ (КСТ). Рус. ва́дить ’узводзіць паклёп, сварыцца’, польск. wadzić ’сварыць, звадзіць’, wada ’недахоп’, в.-луж. wadźić ’перашкаджаць, шкодзіць’, чэш. vaditi ’тс’, vada ’звадка, сварка’, славен. váditi ’абвінавачваць’, балг. ва́дя ’паклёпнічаць, быць зламоўным’. Прасл. *vaditi роднаснае з літ. vadinti ’зваць, запрашаць’, ст.-в.-ням. farwáʒan ’абяцаць, клясціся’, ст.-інд. vádati ’гаворыць, паведамляе’. Гл. Фасмер, 1, 265–266; БЕР, 1, 112; Махэк₂, 674; Брукнер, 598; Скок, 3, 557.

Ва́дзіць 2 ’прыцягваць’ (Гарэц.); ’шанцаваць, мець карысць’ (КЭС). Рус. повадка, ва́да ’звычка’, ва́дить, важивать ’вабіць, прынаджваць, прыкормліваць’, повадиться ’займець звычку’, балг. ва́дя ’атрымліваць’, серб.-харв. на́вада ’звычка’, на̀вадити ’прывучаць’, славен. vaditi ’прывучаць’, ст.-слав. навада ’прывучэнне’. Прасл. *vaditi < *vada, якое Праабражэнскі (1, 63) суадносіць з санскр. svdhhā́ ’звычка, звычай, навык’, адасабляючы ад рус. ва́да ’сварка’, ва́дзіць ’маніць, гаварыць няпраўду’. Магчымасць пераходу ’сварыцца’ > ’прынаджваць, прывучаць’ дапускае Фасмер (1, 266). Гл. яшчэ Скок, 3, 558; Варбот, Этимология, 1963, 213–216; Даруля, SR, 1968, 217–223.

Вадзі́ць 1. Прасл. *voditi — ітэратыў да весці (гл.).

Вадзі́ць 2 ’шукаць у схованках’ (КСТ). Утворана лексіка-семантычным спосабам ад вадзі́ць/ве́сці. Параўн. рус. водить ’у дзіцячых і спартыўных гульнях выконваць галоўную ролю адпаведна з правіламі’; ’канаводзіць’, балг. водя ’кіраваць’, серб.-харв. он води ’ён уперадзе’. Праабражэнскі (1, 100) указвае на рус. ва́ди́ть, якое ўжываецца ў гульнях у адносінах да таго, хто прайграў і абавязаны, напрыклад, падаваць шар, мячык. Можна меркаваць, што ў рус. ва́ди́ть «аб’яднаны» розныя дзеясловы: води́ть і ва́дить. Даль (1, 160) адзначыў, маючы на ўвазе гэта значэнне: «здаецца, гэта будзе води́ть, а не ва́дить». Параўн., аднак, ва́дзіць ’ставіць цурку пры гульні ў клёк’ (Сцяц.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Каланты́р 1, кыланты́р ’пост, пікет, варта’ (Бяльк.). Фармальнае супадзенне з калантырыцца ’валаводзіцца’ дазваляе меркаваць аб магчымасці ўтварэння прамежкавых семем, аб значэнні якіх можна здагадвацца паводле полац. калантыр, калантырыць ’праводзіць час без сур’ёзных заняткаў’, адкуль, магчыма, ’збор людзей, не занятых справай і да т. п.’ Гэта, аднак, вельмі няпэўна па семантыцы, ілюстрацыя ў слоўніку пацвярджае дакладнасць дэфініцыі («Сылдаты йшлі і на кылантыр нямецкі пупалі», с. 241). Можна дапусціць магчымую сувязь з каланча ’вартавая вышка’, мяркуючы аб замене суфіксацыі. Верагоднасць такой замены давесці цяжка, семантыка слова таксама няпэўная. Фармальнае падабенства ст.-рус. калантарь, колонтарь ’кальчуга’ відавочнае, аднак семантыку двух лексем параўнаць нельга. Адзначым, што ‑н‑ у разглядаемым слове можа быць другасным (экспрэсіўны інфікс), што дазваляе фармальна параўнаць бел. слова з рус. колотыр, колотырь, але значэнне рус. слоў (’ілгун, праныра і да т. п.’) зусім іншае. Магчыма, сапсаванае карантин (Краўчук, вусн. паведамл.).

Каланты́р 2 ’папрашайка’ (Мат. Маг., Нас.), колонтырка, колонтырник, колонтырнык (Нас.). Рус. кур., новааск. калантырь, аднак значэнне яго невядомае (СРНГ, 12, 335). Сухамлін (Совещание по ОЛА, 1975, 173) мяркуе аб матэрыяльным падабенстве бел. калантырка, рус. колотырка, укр. колотуха ’дакучлівая жанчына’. У рус. мове колотырь, колотыра, колотырник і да т. п. лексемы ў розных значэннях адзначаны на рознай тэрыторыі, у тым ліку і на пагранічнай да беларускай. Рус. слова лічыцца вытворным ад колотить (Праабражэнскі, 1, 337–338), што на першы погляд выклікае пярэчанні паводле семантычнага крытэрыю. Параўн., аднак, рус. колотить ’плявузгаць, пляткарыць, таргавацца, набываць з цяжкасцю’, колотиться ’прасіць; пабірацца; жабраваць; жыць у галечы; бадзяцца без справы; пляткарыць’: «Матрена все колотится, прямая колотуха» (СРНГ, 14, 184). Суфіксацыя ў разглядаем слове, відаць, экспрэсіўная, што датычыць спосабу ўтварэння, то, магчыма, спачатку быў утвораны экспрэсіўны дзеяслоў: колотить, колотырить. Бел. слова ў любым выпадку ўтворана даўно (фанетычны крытэрый), але статус яго не вельмі ясны, як гэта можна меркаваць паводле значэнняў бел. калаціць. Не выключана, што тут мела месца інфільтрацыя лексікі з сумежных рус. гаворак, аднак нельга выключыць магчымасці захавання старой слав. тэндэнцыі. Параўн. серб.-харв. кла́тити ’бадзяцца і да т. п.’ з экспрэсіўнай суфіксацыяй — клата́рити се ’тс’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Калі́ба ’від хваробы’ (Касп.). Ілюстрацыя як быццам пацвярджае дэфініцыю: «Каб цебе каліба, як ты мяне падманіў». З назваў хваробы адразу звяртае на сябе ўвагу рус. вяц. калига ’хвароба грыжа’, аднак паводле лінгвагеаграфічнага крытэрыю гэта паралель не вельмі надзейная. Адносна семантыкі рус. назвы параўн. смал. килаватка ’бручка, Brassica napus’, бел. грыжа ’тс’ (нягледзячы на генезіс апошняй назвы). Няясна; у роднасных паўн.-бел. гаворках паралелей да гэтага слова не адзначана, таму можна меркаваць аб рэгіянальным утварэнні. Фармальна можна дапусціць сувязь з калываць (калібаць), параўн. да фанетыкі калібель (Жд. 3, Кліх), аднак такое супастаўленне нічога не праясняе. Цалкам імаверна, што Каспяровічам зафіксавана структура, дзе канкрэтнай назвы не было наогул. Можна думаць, што першапачаткова тут была структура тыпу *каб цябе, каб…, дзе другое каб не толькі ўзмацняе першае, але, магчыма, з’яўляецца субстытутам адпаведнай формулы, якая магла ўключаць і назву хваробы. Прычынай падобнай з’явы магла быць другародная функцыя назвы хваробы параўнальна з функцыяй уласна структуры, не выключана таксама, што тут назіраецца эўфемізацыя выразу, узмацняючая праклён, паколькі пад другім каб можа разумецца любая хвароба з найбольш непажаданых. У канкрэтным выразе каліба адпавядае разгледжанаму вышэй каліб (гл.). Праўда, не вельмі ясна, з’яўляецца гэта наватворам унутры гаворкі, ці тут назіраецца вынік узаемадзеяння гаворак і ўплыву выразу каліба цябе каліба на мяркуемы ’каб цябе, каб…’. Не выключана і запазычанне, аднак знайсці крыніцу нам не ўдалося. У польск. гаворках таксама няма матэрыялу, які б дазволіў меркаваць аб запазычанні. Звяртае на сябе ўвагу дыял. kaleba і kalemba ’старая і худая карова’, ’лянівая жанчына’ і да т. п., аднак гэта паралель не задавальняе. Фармальна падобны гукакомплекс знаходзіцца ў назвах раслін: kolibaba ’расліна… galeopsis ladanum’, kolebok ’radix bardanae’ (дэфініцыя паводле старога тлумачэння Карловіча). Семантычна такое супастаўленне магчымае (назва расліны можа суадносіцца з назвай хваробы), але вельмі няпэўнае. Не выключана і мясцовае ўтварэнне ад калоць з суфіксацыяй як у сядзіба, гасціба (гл. Сцяцко, Афікс. наз., 84–85). Аб канкрэтнай семантыцы назвы меркаваць цяжка, аднак у гаворках дэрываты ад калоць азначаюць розныя хваробы і з боку семантыкі такое тлумачэнне сумнення не выклікае. Нельга выключаць таксама нейкай памылкі пры запісе, відавочна, патрабуецца ўдакладненне прыведзенай Каспяровічам інфармацыі.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)