Рух ’перамяшчэнне’, перан. ’грамадская дзейнасць, масавыя выступленні’, ’рост, развіццё’, ’перамяшчэнне, рухавасць’, ’шум’ (Сл. ПЗБ), ’перамяшчэнне, рухавасць’ (ТС), ’перамяшчэнне’, ’трывога’ (Нас.). Борысь (Борысь, 526) тлумачыць прасл. дыял. *ruxъ ’рух’ як назву дзеяння ад вытворнага прасл. *rusti ’рыць, капаць, пераварочваць (напрыклад, зямлю)’ < *rušiti ’надаваць рух, піхаць, штурхаць, пераварочваць, звальваць’ (гл. рушыцца, рушыць). Паводле Фасмера (3, 524), наадварот — дзеяслоў рус. ру́шить выводзіцца ад рух.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Рухо́мы ’здольны рухацца; які можна перамяшчаць’ (ТСБМ, Нас.), рухо́мый ’тс’ (Бяльк.), рухо́му ’жвавы, дзелавы’ (ТС), сюды ж рухо́масць ’уласцівасць і стан рухомага’, ’рухомая маёмасць’ (ТСБМ). Польск. ruchomy ’які можа рухацца; перамяшчальны’. Прасл. *ruxomъ — дзеепрыметнік залежнага стану цяперашняга часу ад незахаванага прасл. *rusti ’рыць, капаць, пераварочваць (зямлю)’, ’перамяшчаць’ (гл. рушыць), утвораны як вядомы ад ведаць (Борысь, 526; Фурлан, Бязлай, 3, 205).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пашы́рыць, -ру, -рыш, -рыць; -раны; зак., што.
1. Зрабіць больш шырокім, расшырыць.
П. вуліцу.
2. Павялічыць у колькасці, у аб’ёме.
П. завод.
3. перан. Зрабіць больш шырокім па змесце, узмацніць, паглыбіць.
П. кола інтарэсаў.
4. Зрабіць шырока вядомым, даступным многім.
П. перадавы вопыт.
5. Расшырыць кола дзеяння чаго-н.
П. наватарскі пачын па ўсёй рэспубліцы.
|| незак. пашыра́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. пашырэ́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
заве́рыць, -ру, -рыш, -рыць; -раны; зак.
1. каго (што) у чым. Запэўніць у верагоднасці чаго-н., паручыцца за што-н. «Усё будзе зроблена як мае быць», — заверыў старшыня.
2. што. Засведчыць, змацаваўшы подпісам, пячаткай.
З. подпіс.
З. дакумент.
|| незак. завяра́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. завярэ́нне, -я, н. (да 1 знач.), завяра́нне, -я, н. (да 2 знач.) і заве́рка, -і, ДМ -рцы, ж. (да 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
прыпа́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак.
1. што. Сагрэць чым‑н. гарачым і вільготным. Прыпарыць нарыў. Прыпарыць нагу.
2. Моцна прыпячы. Ёй [расе] шаптаў лазовы куст надрэчны: «Што блішчыш?.. Твой лёс недаўгавечны, Ледзьве сонца горача прыпарыць, Знікнеш ты, празрыстая, ў абшары...» Ляпёшкін. / у безас. ужыв. Прайшлі дажджы, прыпарыла. Бялевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
разары́ць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., каго-што.
Пазбавіць дастатку, багацця; давесці да беднасці, галечы. Платону здавалася, што заўсёды над ім дзейнічаюць нейкія чорныя сілы, хочуць яго разарыць, бо кожны раз, як малоць яму, вецер падае, а калі ён і ёсць, дык нібыта толькі так, для смеху. Ракітны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
саста́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., каго-што.
Зрабіць старым, больш старым. Бацьку страта адзінага сына скасіла, састарыла адразу. Лось. Песню гады не састараць, Выпрабаванняў час. Песня — жывая памяць, Песню давай, таварыш, Песню не спішаш у запас! Крупенька. Пасталеў, пасівеў. Толькі гэта Не састарыла сэрца майго. Бялевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
скасаву́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., што.
Разм. Павярнуць убок, скасіць (пра вочы). Абрам толькі скасавурыў вочы ў бок крамы, не паднімаючы галавы. Пястрак. Максім запусціў у яе шышкай, але варона толькі скасавурыла вока і не варухнулася. Хомчанка. Жарабок скасавурыў вока, страсянуў галавою ды свечкай — на заднія! Ляўданскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
хітры́ць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; незак.
Праяўляць хітрасць. Відаць, толькі гордасць не дазваляла прызнацца, як цяжка быць дачкой генерала, як даводзіцца хітрыць, каб не сказаць дома праўды, куды ідзеш. Карпюк. — Не, у мяне яшчэ ёсць справы, — Мядзведзеў хітрыў: ён не хацеў бесцырымонна выпраўляць капітана з кабінета. Асіпенка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
По́ркаць ’тыкаць, пароць’ (ТСБМ, Нас., Шат.), ’калупаць’, ’рыць, рыцца’ (Янк. 3., Нас.; брасл., Сл. ПЗБ), ’ныраць’ (ельск., Мат. Гом.), ’падкопваць бульбу, не вырываючы націння’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ). Імаверна, утворана з экспрэсіўным суфіксам ‑к‑ ад пораць, порацца (гл.), магчыма, аналагічнае да торкаць (гл.) ’капаць, калупаць, тыкаць’, параўн. гукапераймальныя варыянты *prk‑/*trk‑, для якіх зыходным падаецца семантычнае тлумачэнне Сноя (684) ’удар аб нешта цвёрдае’. Гл. по́ркацца.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)