аксіні́т

(ад гр. aksine = сякера)

мінерал класа сілікатаў, пераважна бурага колеру з рознымі адценнямі.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

Тапо́р 1 ’сякера’, ’старадаўняя баявая зброя’ (ТСБМ, Некр. і Байк.), ’сякера’ (Касп., Сержп. Прымхі, Бяльк., Сл. ПЗБ; рагач., Рам. 3), ’сякера з шырокім лязом’ (беласт., Ніва, 1973, 11 лістап.; ЛА, 2), ’сякера з крывым лязом, склюд’ (Нік. Очерки; ЛА, 2), топи́р ’сякера калоць дровы’ (Горбач, Зах.-пол. гов.). Укр. то́пі́р ’сякера з доўгім дзяржаннем, якая выкарыстоўвалася ў якасці зброі’, рус. топо́р ’сякера’, польск. topór ’тс’, в.-луж. toporo ’тапарышча, дзяржанне сякеры’, старое н.-луж. topor ’тс’, чэш., славац. topor, старое славен. tópor ’дзяржанне сякеры’, старое балг. топо́р ’баявая сякера’. З прасл. *toporъ ’сякера’, наконт якога няма агульнапрынятай этымалогіі. Звязваюць з прасл. *teti (< *tepti), *tepǫ ’біць, выцінаць’, адпаведна ст.-слав. тети, тепѫ (Фасмер, 4, 79; Чарных, 2, 250–251; Борысь, 638 і інш.); з укр. тепо́рити ’цягнуць з цяжкасцю’, прасл. *top‑, гл. то́паць, тапта́ць (Шустар-Шэўц, 1518–1519), што малапераканальна. Іншыя лічаць старажытным запазычаннем з іранскіх моў і параўноўваюць са ст.-перс. *tapara‑ ’баявая сякера з доўгім дзяржаннем’, перс. teber, бялудж. tapar (адкуль арм. tapar ’тс’), курд. tefer (Трубачоў, Ремесл. терм., 152; Брукнер, 573; Махэк₂, 647; Голуб-Копечны, 387 і інш.). Паводле Мартынава (Балта-слав. иссл., 1980, 26), з іран. *tapara < *tarata ’тс’, асец. faeraet ’тс’ праз скіфскую ў славянскія мовы.

Тапо́р 2 ’поле; былая надзельная сялянская зямля’ (мазыр., ГЧ). Няясна. Відавочна, нейкім чынам звязана з тапо́р 1 (гл.), параўн. ст.-бел. топорище ’адзінка вымярэння даўжыні ў цяслярскай справе’ (Ст.-бел. лексікон), якая выкарыстоўвалася таксама для вымярэння зямлі, параўн.: по два сажни и по два топорища (Скурат, Меры, 25–26). Гл. тапарышча.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

залы́сіць, ‑лышу, ‑лысіш, ‑лысіць; зак., што.

Счасаць кару ў якім‑н. месцы на дрэве, зрабіць залысіну (у 2 знач.). Залысіў дзядзька дрэва злёгку (Сякера востра, кара крохка). Колас.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Саке́ра ’сякера’ (Сцяшк., Мат. Гом., Нар. лекс., Скарбы., Янк.), сокіера ’тс’ (Бес.). Дыял. варыянт прасл. *sokyra (Варбат, Этимология–1974, 42). Далей гл. сякера. Аб разбурэнні проціпастаўлення с — сʼ у беларускай мове гл. Чэкман, Гісторыя, 115 і наст.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

белемні́ты

(н.-лац. belemnitidae, ад гр. belemnon = баявая сякера)

атрад вымерлых галаваногіх малюскаў, жылі ў карбоне — палеагене.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

Ба́ндыш ’калун, сякера’ (лельч., Арх. ГУ). Відавочна, з *бындаш, *біндаш, а гэта нейкая дыял. форма да біндас ’сякера’ (гл.; < ням. Bindaxt). Канчатковае ‑аш, ‑ыш у гэтым слове можа адлюстроўваць ням. дыял. формы (аб ням. дыял. формах для ’сякеры’ параўн. Непакупны, Мовознавство, 1970, 6, 38).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

засмалі́цца, ‑смоліцца; зак.

1. Паддацца засмолцы, засмольванню. Лодка добра засмалілася.

2. Пакрыцца, зацячы смалой. Не блішчыць ужо на сонцы сякера — яна ў смале і маладой сасновай кары; засмалілася тапарышча, стала чорнае. Пташнікаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Парубе́ль ’сякера’ (Мат. Гом., Інстр. II). Дэрыват з суф. ‑ель ад парубіць < рубіць (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

адпусці́цца, -пушчу́ся, -пу́сцішся, -пу́сціцца; зак. (разм.).

1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Аслабнуць, стаць менш нацягнутым, заціснутым.

Папруга адпусцілася.

2. Страціць загартоўку.

Сякера адпусцілася.

3. перан. Палагаднець, стаць больш згаворлівым.

Маці пазлуе крыху і адпусціцца.

4. Даравацца (пра грэх, віну і пад.).

Ім віна не адпусціцца — прыпомніцца ўсё.

|| незак. адпуска́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

тапо́р, тапара́, мн. тапары́, тапаро́ў, м.

Прылада для сячэння ў выглядзе насаджанай на драўлянае дзяржанне металічнай лопасці з вострым лязом з аднаго боку і абухом з другога; сякера.

З лесу далятаў стук тапара.

◊

Хоць тапор (сякеру) вешай (разм.) — аб цяжкім, нясвежым паветры ў памяшканні.

|| памянш. тапо́рык, -а, мн. -і, -аў, м.

|| прым. тапо́рны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)