Тэрмометр ‘прыбор для вымярэння тэмпературы’ (ТСБМ), тэрмо́мэтр ‘тс’ (Ласт.), тэрмо́мэтар ‘тс’ (Некр. і Байк.). Запазычанне з франц. thermometer ‘тс’, штучнага ўтварэння пачатку XVII ст. на аснове грэч. τέρμη ‘цяпло’ і μέτρον ‘мера’ (ЕСУМ, 5, 555; Арол, 4, 63); апошняя форма запазычана праз ням. Thermometer ‘тс’ або дапасавана да народнага вымаўлення.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Інвэ́нцыя, інвэ́ньція ’імкненне што-н. зрабіць, звычайна дрэннае’ (Бяльк.). Ст.-бел. инвенция ’знаходлівасць, вынаходлівасць’ (сярэдзіна XVII ст.) запазычана са ст.-польск. inwenсуja, якое з лац. inventio (Булыка, Лекс. запазыч., 131). У рускай инвенция з 1705 г. таксама праз польскае пасрэдніцтва (Біржакова, Очерки, 363; Фасмер, 2, 130). Семантычныя змены на беларускай глебе.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
па́лец (род. па́льца) м., в разн. знач. па́лец; (стол. — ещё) шип;
вялі́кі п. — большо́й па́лец;
безыме́нны п. — безымя́нный па́лец;
по́ршневы п. — тех. по́ршневый па́лец;
канта́ктны п. — тех. конта́ктный па́лец;
◊ ве́даць як свае́ пяць па́льцаў — знать как свои́ пять па́льцев;
глядзе́ць праз па́льцы — смотре́ть сквозь па́льцы;
па́льцам аб п. не ўда́рыць — па́лец о па́лец не уда́рит;
па́льцам не павару́шыць — па́льцем не пошеве́лит;
па́льца ў рот не кладзі́ — (каму) па́льца в рот не клади́ (кому);
па́льцам не крану́ць — па́льцем не тро́нуть;
вы́ссаць з па́льца — вы́сосать из па́льца;
тра́піць (папа́сці) па́льцам у не́ба — попа́сть па́льцем в не́бо;
хоць па́льцам у во́ка — хоть глаз вы́коли;
то́лькі па́льцам кіўну́ць — то́лько намекну́ть;
пералічы́ць па па́льцах — сосчита́ть по па́льцам;
абве́сці вако́л па́льца — обвести́ вокру́г па́льца;
плы́сці (плыць) праз па́льцы — плыть сквозь па́льцы;
па́льцам (па́льцамі) пака́зваць (ты́каць, ты́цкаць) — па́льцем (па́льцами) пока́зывать (ука́зывать, ты́кать)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
из-за предлог с род.
1. (при обозначении действия или движения откуда-л.) з-за (каго, чаго);
смотре́ть из-за две́ри глядзе́ць з-за дзвярэ́й;
прие́хал из-за мо́ря прые́хаў з-за мо́ра;
из-за ту́чи вы́плыла луна́ з-за хма́ры вы́плыў ме́сяц;
встать из-за стола́ уста́ць з-за стала́;
2. (по причине, по вине кого-, чего-л.) праз (каго, што), за (што і чым), па (чым), з прычы́ны (чаго), з-за (чаго);
из-за тебя́ мы опозда́ли праз цябе́ мы спазні́ліся;
из-за отсу́тствия за адсу́тнасцю, з прычы́ны адсу́тнасці;
из-за сла́бости па сла́басці, з прычы́ны сла́басці;
из-за дождя́ отъе́зд не состоя́лся з-за дажджу́, з прычы́ны дажджу́ ад’е́зд не адбы́ўся;
3. (ради) дзе́ля (каго, чаго);
из-за куска́ хле́ба дзе́ля кава́лка хле́ба.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ве́шаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. што. Надаваць чаму‑н. вісячае становішча. Вешаць вопратку. Вешаць вядро на крук.
2. каго. Караць смерцю праз павешанне. З нялюдскай жорсткасцю спаганялі фашысты сваю злосць на мясцовым насельніцтве, палілі вёскі.., расстрэльвалі і вешалі людзей. В. Вольскі.
•••
Вешаць галаву — сумаваць, маркоціцца.
Вешаць нос — тое, што і павесіць нос (гл. павесіць).
Вешаць сабак на каго — нагаворваць, звальваць што‑н. на каго‑н.
Вешаць ярлык — неабгрунтавана абвінавачваць каго‑н., няправільна, шаблонна ацэньваць, характарызаваць чыё‑н. дзеянне, учынак.
Хоць тапор вешай — пра цяжкае, нясвежае паветра ў памяшканні.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дабы́ць 1, ‑буду, ‑будзеш, ‑будзе; зак.
Прабыць дзе‑н. да пэўнага тэрміну ці да канца. Не дабыць да канца свайго адпачынку. // Правесці астатак часу дзе‑н. Страшны смутак па тым, што ён [Вялічка] не дабыў тут спакойна свой астатні тыдзень.., прайшоў праз усю яго істоту. Чорны.
дабы́ць 2, ‑буду, ‑будзеш, ‑будзе; зак., што і чаго.
Разм. Дастаць, раздабыць у выніку пошукаў, намаганняў. — Нам вядома, — сказаў Алёшка, — што спісы ў Опермана, іх трэба, канешне, дабыць. Мікуліч. Як не будзе, то маці Забудзе, як не стане, то бацька дастане. З нар. // Набыць паляваннем, рыбнай лоўляй і пад.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вы́бухнуць 1, ‑не; зак.
1. Узарвацца, разляцеўшыся на часткі. Вось адзін снарад выбухнуў зусім блізка. Васілёнак.
2. З сілай вырвацца адкуль‑н. Танк адразу нейк акамянеў на месцы, і полымя з дымам выбухнула з яго. Чорны.
3. перан. Нечакана пачацца, раптоўна ўзнікнуць. Выбухнула забастоўка. Выбухнулі воплескі. □ Пажар той выбухнуў, як з грому, Хоць ён і меў свае прычыны. Колас. Жыў у тваёй маўклівасці прысуд. І, калі гнеў твой выбухнуў, раскуты, — Маё збавенне праз твае пакуты Прыйшло. Ды не пазбавіла пакут. Грачанікаў.
вы́бухнуць 2, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак.
Аднакр. да выбухаць (у 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
азёрны, ‑ая, ‑ае.
Які мае дачыненне да возера. Азёрная затока. Азёрны басейн. Азёрная вада. □ Праз азёрны прасцяг Прывандруюць крылатыя [гусі-лебедзі] Па шляхах, па агнях, Над ляснымі Дрысвятамі. Лужанін. // Які жыве ў возеры. Калі Лемяшэвіч падчапіў першага невялічкага шчупачка, белага, прыгожага, не падобнага да сваіх чорных азёрных братоў, Аляксей бег паглядзець на яго метраў за дзвесце. Шамякін. // Які прызначаны для плавання па возеры. Азёрны флот. Азёрнае судна. Азёрная лайба. // Багаты на азёры. Нарачанскі азёрны край. Браслаўшчына і Полаччына — азёрны куток Беларусі. □ У азёрным краі, дзе багністыя мелі І пясчаныя берагі, жыла сям’я кулікоў. П. Ткачоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
запалі́цца, ‑палюся, ‑палішся, ‑напіцца; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Успыхнуць, загарэцца. Дым павялічваўся, гусцеў, а праз хвіліну поўсць запалілася ўжо агнём. Маўр. У купэ нарэшце запалілася святло — сіняе зверху і яшчэ лямпа на століку. Васілёнак. // Пачаць свяціцца, зіхацець. На бляклым небасхіле ўдалечыні ўжо запалілася і ціха гарэла адзінокая, самотная зорка. Быкаў.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Зрабіцца запалёным. Вочы запаліліся. Рана запалілася.
3. перан.; чым і без дап. Аказацца ахопленым моцным пачуццём, імкненнем і пад. Запаліцца гневам. □ — Не дам! Не дам — і ўсё! — запаліўся яшчэ больш Ігнат. Мележ.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
за́пыт, ‑у, М ‑пыце, м.
1. Тое, што і запытанне (у 2 знач.). Паслаць запыт. □ — Галуза зрабіў запыт.., а праз тыдзень адтуль прыслалі выпіску: сапраўды, мне яшчэ не было шаснаццаці. Чыгрынаў.
2. Попыт, запатрабаванне. І сапраўды, тавары ў краме былі розныя, ад солі і газы да пудры і духоў, — усё, на што быў запыт. Галавач.
3. Пытанне, звернутае да каго‑н.; запытанне. Стук у дзверы і запыт, якім гэты стук падмацаваўся, былі для Рыгора раптоўнымі. Гартны. Хоць бы ў сне на запыт нечаканы Грэшнай праўды той не расказаць. Камейша.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)