Рэлякса́цыя ’паступовае вяртанне ў стан раўнавагі фізічнай або фізіка-хімічнай сістэмы, якая была ў неўраўнаважаным стане пад уздзеяннем знешніх сіл’ (Булыка, СІС). Ст.-бел. реляксация ’палёгка; звальненне ад чаго-небудзь’ < ст.-польск. relaksacyja ’тс’ < лац. rělaxātio ’аслабленне; адпачынак’ < rělaxao ’аслабляю; адпачываю’ (Булыка, Лекс. запазыч., 77).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сумле́ў ’сумненне’ (вілен., Стан.; Янк. 3.), сумлі́ў ’няпэўнасць, недавер’ (Варл.). Адваротны дэрыват ад сумлявацца (гл. сумленне); Станкевіч (Язык, 597) лічыў форму з ‑і‑ ўкраінізмам, што не мае падстаў, паколькі яна выводзіцца з дзеяслова з “іканнем”, параўн. sumlivácca ’не давяраць’ (Варл.), сумліва́цца ’сумнявацца’ (Бяльк.) і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
То́мны ’стомлены’ (калінк., Сл. ПЗБ, Ласт., Пятк. 2), то́мный ’хворы, нездаровы (пра жывот, цела і пад.)’ (Бяльк.). Вытворныя ад тамі́ць, гл. Сюды ж то́мна ’цяжка (ад душэўных перажыванняў’) (Бяльк.), ’кепска, дрэнна’ (Касп.), ’кепска, млосна’ (Стан.), то́мнасьць ’стомленасць’ (Мат. Гом.), ’томнасць, знямога ад душэўных перажыванняў’ (Бяльк.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
І́снасць ’сутнасць’ (ТСБМ, Бяльк.), ’праўда’ (Інстр. III), істасьць ’сутнасць’ (Касп.), и́стосць ’шчырасць’ (Нас.), параўн. рус. дыял. и́стость ’ісціна; уласцівасць, якасць, стан існага’, и́стоть ’сапраўднасць, сутнасць’. Ст.-бел. истность у першых друкаваных кнігах (Гіст. мовы, 1, 295) з польск. istność ’сутнасць’ ад istny (гл. існы).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
карці́на, -ы, мн. -ы, -цін, ж.
1. Твор жывапісу, выкананы фарбамі.
Карціны мастака М.
Савіцкага.
2. Тое, што можна бачыць, уяўляць у канкрэтных вобразах.
Карціны прыроды.
3. Адлюстраванне чаго-н. у літаратурным творы.
К. бітвы.
К. жыцця сялян.
4. Агульны стан, выгляд чаго-н.
Клінічная к. захворвання.
5. Частка акта ў драматычным творы, якая патрабуе самастойнай дэкарацыі.
Другая к. першага акта.
6. Кінакарціна, кінафільм (разм.).
У кінатэатры ідзе новая к.
|| памянш. карці́нка, -і, ДМ -нцы, мн. -і, -нак, ж. (да 1—3 знач.).
|| прым. карці́нны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Карцінная галерэя.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
настро́іць, -ро́ю, -ро́іш, -ро́іць; -ро́ены; зак.
1. што. Надаць музычнаму інструменту пэўнае гучанне.
Н. гітару.
2. што. Прыстасаваць для прыёму якіх-н. радыёхваль.
Н. прыёмнік на кароткія хвалі.
3. што. Наладзіць, прывесці ў патрэбны тэхнічны стан (спец.).
Н. станок.
4. перан., каго (што). Выклікаць які-н. настрой або якія-н. пачуцці ў каго-н.
Н. на вясёлы лад.
Н. сына супраць бацькі.
|| незак. настро́йваць, -аю, -аеш, -ае.
|| звар. настро́іцца, -ро́юся, -ро́ішся, -ро́іцца (да 2 і 4 знач.); незак. настро́йвацца, -аюся, -аешся, -аецца.
|| наз. настро́йка, -і, ДМ -стро́йцы, ж. (да 1 і 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
ахапі́ць, ахаплю́, ахо́піш, ахо́піць; ахо́плены; зак., каго-што.
1. Тое, што і абхапіць.
2. перан. Зайсці з флангаў і акружыць праціўніка.
А. флангі праціўніка.
3. Успрыняць цалкам (што-н. вялікае).
А. позіркам рачную даліну.
4. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Авалодаць з нястрымнай сілай (пра пачуцці, стан).
Радасць ахапіла душу.
5. Уключыць у кола дзеяння, уплыву.
А. насельніцтва падпіскай на газеты.
6. Абдаць чым-н., пранізаць.
Мяне ахапіла холадам.
◊
Як вокам ахапіць (разм.) — колькі можна ўбачыць.
|| незак. ахо́пліваць, -аю, -аеш, -ае і ахапля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.
|| наз. ахо́п, -у, м.
|| прым. ахо́пны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
адо́лець, -ею, -ееш, -ее; -ены; зак.
1. каго-што. Перамагчы ў барацьбе, асіліць.
А. ворага.
2. перан., што. Пераадолець якія-н. цяжкасці, перашкоды, справіцца з чым-н., перасіліць у сабе якія-н. пачуцці, жаданні; авалодаць чым-н., засвоіць і пад.
А. курс фізікі.
А. цяжкі экзамен.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.), перан., каго-што. Пра які-н. стан: цалкам ахапіць.
Клопаты адолелі яго.
4. каго-што. Дакучаючы, замучыць, пазбавіць спакою (разм.).
Машкара адолела, няма жыцця.
|| незак. адо́льваць, -аю, -аеш, -ае; наз. адо́льванне, -я, н.
|| наз. адо́ленне, -я, н. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
абле́гчы, -ля́гу, -ля́жаш, -ля́жа; -ля́жам, -ля́жаце, -ля́гуць; -лёг, -ле́гла і -лягла́, -лягло́; -ля́ж; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.), што. Пакрыць, абвалачы, ахутаць.
Хмары аблеглі ўсё неба.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.), што. Шчыльна прылегчы да чаго-н. з усіх бакоў, абхапіць што-н.
Сукенка добра аблегла стан.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Апусціцца, панікнуць, абвяць.
Бульбоўнік аблёг ад гарачыні.
4. Злегчы, захварэць.
Аблегла бабуля, не ўстае.
|| незак. абляга́ць, -а́е (да 1—3 знач.).
|| наз. абляга́нне, -я, н. (да 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
агле́дзець, -джу, -дзіш, -дзіць; агле́дзь; -джаны; зак., каго-што.
1. Акінуць позіркам, разгледзець з усіх бакоў, азнаёміцца з кім-, чым-н.
А. новы дом.
2. Абследаваць, вызначыць стан каго-, чаго-н. шляхам праверкі яго работы (чалавека, машыны).
А. хворага.
А. машыну.
3. Прывесці ў парадак; падправіць, паднавіць.
А. хату на зіму.
4. Заглянуць усюды, шукаючы каго-, чаго-н.
Агледзеў вагон — няма дзеда.
5. Выпадкова ці знарок адшукаць, напаткаць прыхаванае.
Назаўтра раніцай агледзеў ён скарб.
|| незак. агля́дваць, -аю, -аеш, -ае і агляда́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. агля́д, -у, М -дзе, м. (да 1 і 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)