Пла́віць1 ’сплаўляць (лес)’ (в.-дзв., лід., Сл. ПЗБ; ТС; Варл.), укр.пла́вити, рус.пла́вить ’сплаўляць па вадзе, гнаць з плынню’, ст.-рус.плавити ’тс’ (1504 г.), ’перапраўляць уплаў коней’, польск.pławić ’сплаўляць тавар’, ’купаць (скаціну)’, ’акунаць у ваду, рабіць так, каб нешта плыло’, н.-луж.plawiś ’сплаўляць (лес)’, ’купацца’, в.-луж.plawić ’сплаўляць’, чэш.plaviti, славац.plaviť, славен.pláviti ’тс’, серб.-харв.пла̏вити ’разлівацца (пра ваду) у разводдзе’. Прасл.*plaviti — каўзатыў да прасл.*pluli > плысці, плыць (гл.).
Пла́віць2 ’пераўтвараць цвёрдае цела ў мяккае шляхам награвання’ (ТСБМ), укр.пла́вити, рус.пла́вить, стараж.-рус.плавити (1229 г.), польск. старое pławić (з 1466 г.), чэш.plaviti, славац.plaviť, славен.plavíti. Прасл.*plaviti ’тс’ — каўзатыў да прасл.*pluti ’плысці’ < і.-е.*pleu̯‑ ’цячы’ (Бязлай, 3, 51; Банькоўскі, 2, 621).
2.заг.дава́й(це); зінф.незак.ціз1ас.мн.буд.Разм. Выражае запрашэнне да сумеснага дзеяння. Давай спаць. Давай возьмемся за работу. □ [Мігуцкі:] Я не хачу гвалтаваць вашага сумлення, але давайце разважаць сур’ёзна.Крапіва.
3.заг.дава́й; зінф.незак.Разм. Ужываецца ў значэнні: пачаў, стаў, узяўся энергічна рабіць што‑н. Купец кінуў гуслі, а сам выхапіў у фурмана пугу ды давай коней гнаць.Якімовіч.Пёс Лютня ўскочыў мядзведзю на спіну і давай кусаць.Бядуля.
•••
Быту не даваць — не даваць спакою каму‑н.
Вачам веры не даваць — пра неабходнасць пільна, уважліва ставіцца да чаго‑н., паўторна правяраць што‑н.
Даваць у нос — тое, што і біць у нос (гл. біць).
Не даваць жыццякаму — турбаваць, непакоіць.
Не даваць кроку ступіць — пра немагчымасць або забарону свабодна дзейнічаць.
Не даваць літасцікаму — не рабіць уступак, не пакідаць без пакарання за якую‑н. віну.
Не даваць праходукаму — настойліва прыставаць з пытаннямі, просьбамі, размовамі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
1. Распасціся на часткі, трэснуць, раскалоцца ад удару (удараў). Разбіцца на друз. □ У акне зазвінела шыбы, разбіліся.Галавач.Не даехаўшы да мэты, лятучка на поўным хаду звалілася пад адхон і ўшчэнт разбілася.Краўчанка.//перан. Разбурыцца, расстроіцца. Разбілася жыццё. □ У той страшны дзень.. разбіліся ўсе мае жыццёвыя планы.«Маладосць».
2. Пашкодзіць, разбіць сабе да крыві частку цела пры ўдары, падзенні або забіцца насмерць. Нельга было гнаць, як ні хацелася. Коні маглі кінуцца і разбіцца аб бярвенн[е] агароджы.Караткевіч.Урэшце [людзі] знайшлі некалькі выступаў і палезлі ўверх, рызыкуючы кожны момант паляцець уніз і разбіцца насмерць.Маўр.
3. Раздзяліцца на часткі, групы. Хлопцы разбіліся на пары, распрануліся і прыступілі да работы.Пальчэўскі.Усе разбіліся купкамі, гаманілі, жартавалі, абменьваліся думкамі.Дуброўскі.
4.Разм. Знасіцца, растаптацца. Туфлі разбіліся.
•••
Разбіцца ў дошку (блін) — прыкласці ўсе намаганні, зрабіць усё магчымае для дасягнення чаго‑н. Вядома Ліс тут не зяваў, Разбіўся ў блін, але нагатаваў І качак, і курэй, і рыбы, і вяндліны.Корбан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прабо́йнік, мы́сьлік -а m. (для прабіва́ньня дзі́рачак у ску́ры, мэта́ле); кампо́стэр -а m.
III[pʌntʃ]
n.
пу́нш -у m. (напо́й)
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Перагро́мка (перэгро́мка) ’ручай, рэчышча, прамыіна, цяжкапраходны ўчастак на балоце, мелкае месца на рацэ’ (лельч., ЛА, 5), ’старое рэчышча’ (ЛА, 2). Магчыма, звязапа з hrýmki з песні, запісанай Федароўскім на Ваўкавышчыне: zaszumieli łuhi, zaszumieli hrymki, якое Турска тлумачыць як ’крыніцы, ручайкі’ або ’від травы, зараслі такой травы’, параўноўваючы з рус.гремяч (народная назва крыніцы, ручая) і гремячая трава, гремячка, польск.gromotrask (Турска ў Федар. 7), што дазваляе звязаць разглядаемую лексему з прасл.*grměti ’грымець, шумець’ або з *grъmъ ’куст; куча; дуб’, а таксама ’ўзгорак у лесе’: паводле Макоўскага (Удивит. мир, 84), значэнне ’дрэва, кусты, лес’ тыпалагічна звязана са значэннем ’утвараць гукі’, параўн. серб.-харв.шума ’лес’, ням.дыял.Geräusch ’тс’, а таксама літ.grimti ’біць; гнаць; мяць, таўчы’. Мартынаў (СіБФ–1989, 62) мяркуе пра змяшэнне прасл.*gromъ ’гром, лёскат’ з *grъmъ ’дуб’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Нура́1 ’маркота; знясіленне’ (Нас., Касп.), ну́ра ’знясіленне’ (Яруш., Гарэц.), нуря́ ’мучэнне’ (Бяльк.), нуры́ць ’марыць, мардаваць; падаць тварам на зямлю’, нуры́цца ’маркоціцца, мардавацца’ (Нас.), параўн. рус.ну́ра ’маўклівы, пануры чалавек’ (пск., цвяр.), ну́рить ’прымушаць; знясільваць, мучыць; маркоціцца, бедаваць; гнаць, паганяць’, польск.nurzyć ’апускаць (у ваду)’, у тым ліку nurzyć oczy w ziemie ’быць панурым, апускаць галаву’. Параўноўваюць са ст.-слав.изноурити ’грабіць, нападаць’, изноурение ’здабыча’, аднак семантычная сувязь застаецца няяснай; больш блізкае балг.дыял.нюрим ’заўсёды маўчаць, нават калі пытаюць’, што адпавядае літ.niū́roti ’глядзець з-пад ілба, панура стаяць’. Звязана чаргаваннем з *noriti, гл. нор, нурэц, ныра́ць, пануры. Змякчэнне можа мець экспрэсіўны характар. Да семантыкі параўн. фразеалагізм як у ваду апушчаны ’сумны, маркотны, маўклівы’.
Ну́ра2 ’ніцма’ (Сцяшк. Сл.). Відаць, да нур! — выклічнік, што імітуе раптоўнае заглыбленне ў ваду, параўн. рус.нуром ’уніз, уперад галавой упасць’. Гл. папярэдняе слова і нуры́ць ’падаць уніз тварам’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
tréiben
*
I
vt
1) гнаць
j-n aus dem Haus ~ — выганя́ць каго́-н. з до́му
vor sich (D) her ~ — гнаць пе́рад сабо́й
2) падганя́ць (тс. перан.)
j-n zur Éile ~ — падганя́ць каго́-н.
3) заганя́ць (жывёлу ў хлеў)
4) забіва́ць (цвік і г.д.)
5) пуска́ць (парасткі)
6) займа́цца (рамяством, спортам і г.д.)
was ~ Sie? — што Вы ро́біце [чым займа́ецеся]?
7) выганя́ць (з дому, краіны)
8)
Spaß ~ — забаўля́цца, жартава́ць
etw. zu weit [arg] ~ — захо́дзіць зана́дта далёка, пераступа́ць уся́кія ме́жы
II
vi (s, h)
1) адно́сіць (ветрам); марск. дрэйфава́ць
im Strom ~ — плыць па цячэ́нні (тс. перан.)
2) усхо́дзіць, распуска́цца (пра расліны)
die Saat fängt an zu ~ — пасе́вы зазеляне́лі
3) хадзі́ць (пра дрожджы)
◊ wie man´s treibt, so geht´s — ≅ што пасе́еш, то́е і пажне́ш
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
мысль о мое́й оши́бке пресле́дует меня́ ду́мка аб маёй памы́лцы не дае́ мне спако́ю (му́чыць мяне́, гняце́ мяне́);
3.(стремиться к чему-л.) мець на ўва́зе (што); (стремиться к чему) імкну́цца да чаго́; (добиваться) дабіва́цца; дамага́цца (чаго); (заботиться о чём-л.) клапаці́цца (пра што), дбаць (пра што);
пресле́довать свои́ интере́сы клапаці́цца (дбаць) пра свае́ інтарэ́сы;
пресле́довать цель мець на мэ́це, ста́віць сабе́ мэ́тай;
пресле́довать коры́стные це́ли мець (ста́віць) кары́слівыя мэ́ты;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Паго́ня1 ’праследаванне таго, хто ўцякае, і тыя, хто праследуе’ (ТСБМ, Нас., Бяльк., Касп., Яруш.), паго́н (Нас.), паго́нь (ТС) ’тс’. Рус.пого́ня, укр.пого́ня, пого́нь, ст.-рус.погон, погоня, погона (13 ст.), польск.pogoń ’тс’, серб.-харв.погон ’рухаючая сіла цягі’, славен.pogon ’пагоня’. Ад pogъnati (гл. гнаць) з рознымі суф.: ъ, ja, jь. Праславянская мадэль з іншай аналагічнай ступенню ў назоўніку.
Паго́ня2 ’невялікае балота’ (Шатал.), пого́ня ’невялікае балота, заліўны луг’ (Сл. ПЗБ), пого́ня ’месца, якое заліваецца вадой у час паводкі або пасля дажджу; сена, якое скошана на такіх месцах’ (Клім., 58), ’нізіна, балоцістая даліна’ (ТС), ’вузкая лагчына, месца сцёку вод пры вясновым раставанні і атмасферных ападках’, ’вузкая і доўгая нізінная мясцовасць сярод больш узвышанай’, ’вельмі густыя зараснікі, якія цягнуцца больш на балоце і нізкіх месцах’ (Талстой, Геогр., 196). Палескі геаграфічны тэрмін. Ад pogъnati з суф. ‑ja: утворана па праславянскай мадэлі з унутранай формай ’месца, дзе гоніць ваду’ (гл. Талстой, там жа).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Праго́н1 ’дзеянне паводле дзеяслова прагнаць’ (ТСБМ), ’абгароджаная з двух бакоў дарога, па якой ганяюць жывёлу’ (ТСБМ), ’праход (для жывёлы)’, ’равок для сцёку вады’, ’пратаптаная сцежка’ (Сл. ПЗБ, Мат. Гом., ТС), ’сцежка ў лесе, вытаптаная жывёлай’ (Шатал.), ’дарога за гумном’ (Сцяшк. Сл.), ’бэлька, ачэп’ (Мат. Гом.), прого́ны ’падоўжанае тоўстае бервяно, на якое насцілаюць мост’ (лун., Шатал.). Аддзеяслоўнае ўтварэнне ад прагнаць < гнаць. Аналагічныя дэрываты ва ўсіх славян у розных значэннях: рус.прого́н, укр.прогі́н, польск.przegon. чэш.průhon, славац.priehon, серб.-харв.прогон, славен.progòn. У значэнні ’дарога для прагона жывёлы’, адзначаным ва ўсходнеславянскіх, заходнеславянскіх і сербска-харвацкай мовах, магчыма, прасл.*progonъ. Гл. яшчэ Куркіна, Этымалогія–1968, 97.
Праго́н2 ’ачэп’, ’кладзь, якая служыла апорай страхі на сохах’ (брэсц., кобр., Нар. сл.). Рус.прого́н ’кладзь, ляжачая частка рыштавання вакол будоўлі’, ’палка ў невада, якой ён прапускаецца пад лёд’, укр.прогін ’палка ў невада, якой ён прапускаецца пад лёд’. Этымалагічна тое ж, што і папярэдняе.