няво́льнік, ‑а, м.

1. Раб, прыгонны. [Музыкант] слухаў расказы аб [радзіме] ад свайго дзеда, некалі вывезенага сюды на караблі нявольнікаў. Лынькоў. Рукамі нявольнікаў насыпаны .. высокі вал, выкананы глыбокія азёры, канавы, напоўненыя вадою, якія абкружаюць палац Радзівіла. Бялевіч.

2. Зняволены. І раптам Ліда Сцяпанаўна зразумела: гоняць [арыштаваных] да супрацьтанкавага рова.. Яна аглянулася, ці няма якой магчымасці ўцячы, але немцы шчыльным ланцугом абкружылі групу нявольнікаў. Шчарбатаў.

3. перан.; чаго. Чалавек, які знаходзіцца пад уплывам, уладаю чаго‑н. Нявольнік сваіх пачуццяў. □ Чалавек — не нявольнік прыроды, а яе гаспадар, правільней, старэйшы брат, які бязмежна яе любіць і якому яна аддае ўсё, што можа, са сваіх багаццяў. Клімковіч. Са светлай радасцю і з незразумелай трывогай я ўбачыў, што раблюся нявольнікам гэтай чароўнай паненкі. Карпюк.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

по́шта, ‑ы, ДМ ‑піце, ж.

1. Установа для перасылкі пісем, грошай, лёгкіх грузаў і пад., а таксама памяшканне, дзе знаходзіцца гэта ўстанова. Чыгунка, тэлеграф, пошта, школы.., пачынаючы настаўніцкімі семінарыямі і канчаючы вышэйшаю школаю, маюць сваіх прадстаўнікоў з Мікуціч. Колас. На пошце было чалавек з дзесяць наведвальнікаў. Якімовіч.

2. Гіст. Такая ж установа, якая займалася акрамя перавозкі карэспандэнцыі перавозкай пасажыраў у конных экіпажах.

3. Перасылка, ластаўка чаго‑н. сродкамі такой установы. Праўда, .. [дакументы] разам з заявай былі пасланы — пасылалі іх з настаўнікам — па пошце. Колас.

4. Тое, што дастаўлена гэтай установай; карэспандэнцыя. Аляксандра Мікітавіча мы засталі дома. Ён разбіраў сваю ранішнюю пошту. Кавалёў.

•••

Лятучая пошта — часова арганізаваная пошта для хуткай перадачы распараджэнняў і данясенняў.

[Польск. poczta з іт.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

то́рмаз, ‑а і ‑у; мн. тармазы, ‑оў; м.

1. ‑а. Прыстасаванне для запавольвання або спынення руху машыны, цягніка і пад. Ручны тормаз. Аўтаматычны тормаз. □ Машына, гучна скрыгануўшы тармазамі, спынілася. Ваданосаў. У машыне раптам закрычаў чалавек — нема, бы яго разануў хто. Заскрыпелі тармазы. Пташнікаў. // Пляцоўка чыгуначнага вагона, дзе знаходзіцца такое прыстасаванне. На тормазе нікога больш не было, і Сцёпка адчуваў сябе вольна. Колас.

2. ‑у. Тое, што і тармажэнне. Выхад адзін — кінуць машыну і выбрацца з горада пешшу. Тормаз. Машына спынілася. Пятніцкі. Вацік даў трактару тормаз, прарэзлівым лопатам аглушыў Харытона. Баранавых.

3. ‑у; перан. Тое, што з’яўляецца перашкодай у развіцці чаго‑н. Пераправа адыграла сваю ролю ў першыя месяцы будоўлі, а цяпер з яўляецца тормазам усяго ходу работ. Грахоўскі.

[Грэч. tormos — адтуліна, утулка.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

чахо́л, ‑хла, м.

1. Покрыўка з тканіны ці якога‑н. іншага матэрыялу, зробленая па форме якога‑н. прадмета для захавання яго ад псавання, забруджвання і пад. [Салдат] дастаў з чахла рыдлёўку і пачаў расчышчаць крынічку, што выбівалася з-пад зямлі ля старой алешыны на лужку. Хомчанка. Свіст ветру за дзвярамі, хлопанне чахла па гармаце вярталі мяне да рэчаіснасці. Шамякін. // Пра што‑н., падобнае па такую покрыўку па форме і прызначэнню. Кожны з карэньчыкаў знаходзіцца ў асобым чахле, які ўтвараецца з пяску, склеенага сокам расліны. Гавеман.

2. Падкладка лёгкай празрыстай жаночай сукенкі з больш шчыльнай тканіны. Гэта ўсё ж было шчасце. Шчасце першага «дарослага» валю, шчасце першай «дарослай» бальнай сукенкі, белай, у амаль белым, толькі трохі блакітным карункавым чахле. Караткевіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Прычо́лак 1 ’скат чатырохскатнай страхі над папярочнай сцяной’ (ТСБМ, Сцяшк.), прычо́лак, прічо́лок, прычо́лкі ’сярэдні скат трохсотай страхі, звычайна з задняга боку будынка’, ’страха над тарцовай сцяной будынка’ (ельск., Шушк.; ТС), прычі́лок, прычо́лак, прычо́лкі ’франтон’ (іван., нараўл., гродз., ДАБМ, 778), прычо́лак ’закот (з саломы, дошак, шыферу)’ (Ян.), ’франтонная частка страхі’, ’ніжняя частка франтона’ (карэліц., Сл. ПЗБ; Жыв. сл.), ’частка страхі, якая звісае над сцяной; напуск, стрэшка (з саломы)’ (Мат. Гом., ЛА, 4), прычо́лак ’вільчык’ (лід., барыс., Сл. ПЗБ; Сл. Брэс.), прычі́лок ’тс’ (Сл. Брэс.). Рус. приче́лок, дыял. паўдн. ’франтон; выступ франтона’; ’скат страхі, даху’; ’тарцовы бок сцірты’; укр. причі́лок ’бакавая сцяна хаты; бок страхі, франтон’; ’бакавая сценка куфра’, польск. przyczółek ’франтон’, славен. pričélek ’гладкая паверхня каменя на сячэнні’. Прэфіксальна-суфіксальны дэрыват ад чало́ (гл.). Параўн. Банькоўскі, 2, 931.

Прычо́лак 2 ’выступ каля коміна печы’ (Сцяшк.). Далейшае развіццё семантыкі ў прычо́лак ’прыбудова, прысценак, трысцень’ (ТС). Рус. дыял. приче́лок ’выступ каля коміна печы’; ’палічка пры ўваходзе ў камору са спускам у склеп, якая знаходзіцца каля печы’ і г. д., укр. причі́лок ’край, канец чаго-небудзь’. Этымалагічна тое ж, што і прычолак 1 (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Стары́ ‘шматгадовы’, ‘даўні’, ‘зношаны’, ‘старажытны, мінулы’ (ТСБМ, Ласт., Байк. і Некр., Бяльк., Сл. ПЗБ, ТС), сюды ж дзеяслоў старэ́ць (ТСБМ). Параўн. укр. ста́рий, рус. ста́рый, стараж.-рус. старъ, польск., в.-луж., н.-луж. stary, чэш., славац. starý, серб.-харв. ста̏р, славен. stàr, балг., макед. стар, ст.-слав. старъ. Прасл. *starъ ‘стары’ з’яўляецца архаічным прыметнікам з суф. *‑rъ ад дзеяслова *stati ‘стаць’; гл. Борысь, 577–578. Роднасныя літ. stóras ‘тоўсты, аб’ёмісты’, ст.-ісл. stórr ‘вялікі, дужы, важны, мужны’; з іншай ступенню вакалізму: ст.-інд. sthirás ‘моцны’ (Фасмер, 3, 747 з літ-рай). Борысь (там жа) з улікам семантыкі і.-е. паралеляў прапаноўвае наступны шлях семантычнага развіцця славянскага *starъ: ‘сталы, моцны’ → ‘той, які знаходзіцца ў поўнай сіле, дужы’ → ‘немалады, стары’; уласна, гэта семантычная інавацыя, якая часткова выцесніла прыметнік *větьxъ (гл. ветхі). Гл. яшчэ Сной₁, 604; Шустар-Шэўц, 1355; Глухак, 580; ЕСУМ, 5, 398. Паводле Мартынава (Язык, 84–85), семантычны зрух у праславянскай ‘вялікі, моцны’ → ‘стары’ адбыўся пад уплывам *matorъ ‘сталы, стары’ — пранікнення з італійскіх моў, параўн. лац. mātūrus ‘спелы, стары’, гл. мацёры.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

be [bi:, bi, bɪ] v. (past was, were; p.p. been) (present am, is, are)

1. быць, існава́ць

2. быць, знахо́дзіцца

3. ужываецца як звязка;

He is a teacher. Ён настаўнік.

4. ужываецца для ўтварэння дзеяслоўных форм; не перакладаецца

♦ How are you? Як вы жывяце?; Як маецеся?

be away [ˌbi:əˈweɪ] phr. v. адсу́тнічаць; быць у ад’е́здзе

be back [ˌbi:ˈbæk] phr. v. вярну́цца

be in [ˌbi:ˈɪn] phr. v. быць до́ма (у памяшканні)

be on [ˌbi:ˈɒn] phr. v. ісці́ (пра фільм, спектакль і да т.n.)

be out [ˌbi:ˈaʊt] phr. v. нe быць до́ма (на ме́сцы)

be over [ˌbi:ˈəʊvə] phr. v. ско́нчыцца, ко́нчыцца (пра ўрок, фільм і да т.п.)

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

супраць​2 (супроць) прыслоўе | прыназоўнік

  1. прыслоўе: На процілеглым баку ад каго-, чаго-н., прама перад кім-, чым-н.

    • Дом кнігі, а с. — Палац спорту.
    • Сядзець с.

  2. прыслоўе: Наперакор, насуперак каму-, чаму-н.

    • Галасаваць с.

  3. каго-чаго, прыназоўнік: Указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку хто-, што-н. знаходзіцца.

    • Хата стаіць с. школы.

  4. прыназоўнік: Насустрач руху чаго-н.

    • Ісці с. ветру.
    • Плысці с. цячэння.

  5. каго-чаго, прыназоўнік: Для барацьбы з кім-, чым-н.

    • Лякарства с. грыпу.
    • Сродак с. камароў і маскітаў.

  6. чаго, прыназоўнік Ужыв. для ўказання на тэрмін, адрэзак часу, перад якім што-н. адбываецца ці павінна адбыцца.

    • С. ночы ехаць нельга.

  7. каго-чаго, прыназоўнік Ужыв. для выражэння параўнальных адносін.

    • Рост прадукцыйнасці працы с. мінулага года.

  8. у знач. выказніка: Не згодзен (размоўнае).

    • Ты згодзен? — Не, я с.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

на​3 прыстаўка

I. Утварае дзеясловы са значэннем:

  1. накіраванасці дзеяння на паверхню прадмета, напр. насыпаць (солі на агурок), наляпіць (аб’яву на сцяну);
  2. паўнаты, дастатковасці дзеяння, напр. нагаварыць, насеяць, накідаць;
  3. задаволенасці дзеяннем самога суб’екта (са зваротнымі дзеясловамі), напр. наесціся, нагаварыцца, нагуляцца;
  4. служыць для ўтварэння дзеясловаў закончанага трывання, напр. пісаць—напісаць;
  5. служыць для ўтварэння дзеясловаў закончанага трывання ад дзеясловаў незакончанага трывання, якія маюць прыстаўку (а, аб, ад, вы, з(с), пад, пра, пры, раз(рас), уз, у), са значэннем вялікай колькасці, празмернасці дзеяння, напр. наабіраць, наабломваць, наразбіваць.

II. Утварае прыметнікі і назоўнікі са знач. які знаходзіцца на паверхні чаго-н., напр. насценны, наскальны, наручнікі, наморднік.

III. Ужыв. для ўтварэння прыслоўяў са значэннем «на які-н. тэрмін, у якім-н. напрамку, у якой-н. меры, ступені», напр. назаўсёды, насупраць, нацянькі, настолькі, наколькі.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

край​1 назоўнік | мужчынскі род

  1. Гранічная лінія, канечная частка чаго-н.

    • К. услона.
    • Наліць вядро да краёў.
    • Пярэдні край (перадавыя пазіцыі; таксама пераноснае значэнне).
    • Біць (ліцца) цераз край (праяўляцца з вялікай сілай).
    • З краю ў край, ад краю да краю; з краю да краю (па ўсіх напрамках).
    • Канца-краю не відаць (пра тое, чаго вельмі многа).
    • Краем вока (мімаходам, вельмі кароткі час бачыць каго-, што-н.).
    • Краем вуха слухаць што-н. (няўважліва).
    • К. свету (вельмі далёка).
    • На краі магілы (гібелі) (у непасрэднай блізкасці са смяртэльнай небяспекай быць, знаходзіцца).
    • Хапіць цераз к. (зрабіць або сказаць што-н. недарэчнае, лішняе).

  2. Вобласць, мясцовасць, што вылучаюцца па якой-н. прымеце.

    • Родны к.
    • Партызанскі к.
    • К. блакітных азёр.
    • Яго бачылі ў нашых краях.

  3. Буйная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка.

    • Прыморскі к.

|| памяншальная форма: краёк.

|| прыметнік: краявы і краёвы.

  • К. з’езд Саветаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)