Ме́рва 1 ’твань, балота’ (ТС), мерва́ ’вязкае, зыбучае балота’ (лельч., Талст.), укр. жытом. ме́рва, мʼе́рва, марва́, нерва́, нʼерва́ ’разрэджаны вадой чорны ніжні грунт’, ме̑рвʼісті ’мулкі’ (ЛАПП). Балтызм. Параўн. літ. mer̃kti, sumarkýti, лат. mḗrkt, mḗrcêt ’мачыць’, mḗrks ’невялікая сажалка на лузе’. Утворана пры дапамозе суфікса ‑ва, як дрыгва́, ад асновы merk‑. Апошні зычны ‑k‑ мог выпадаць (як у мерва) або пераходзіць у ‑х‑ (гл. ме́рхалаць ’тс’).

Ме́рва 2, івац. мэ́рва ’жамерыны, адходы пры тапленні воску’ (іўеў., Сл. ПЗБ), бяроз. мэ́рва ’тс’ (Шатал., Сл. Брэс.). Укр. ме́рва, ме́рвисько ’мятая, пацёртая салома, атава’, ’дрэнь, непатрэбнае’, ровенск. ме́рва ’недаедзеныя рэшткі грубага корму’, рус. пск. мерва́ ’дробныя адыходы пры трапанні льну’, мазав. mierzwa ’тс’, польск. ’мятая салома’, ’дробны гной’, луж. mjerwa, чэш. mrva ’тс’, славац. mrva ’труха’, славен. mŕva ’сена’, ’труха’, ’кавалак’, серб.-харв. мр̏ва ’кавалак’, макед. мрва, мрвка ’тс’, ’мякіш хлеба’, балг. мърва ’кавалачак мяса’, ст.-слав. мръвица ’кавалак’. Прасл. mьrva, якое, відаць, з’яўляецца роднасным да літ. marvà, mervà ’сумесь розных рэчаў, прадметаў’ і, магчыма, літ. marvà ’гурба, турма, натоўп, чарада’, ст.-в.-ням. mara ’рыхлы, далікатны’, ст.-ісл. merja ’раздрабіць, растаўчы’, ірл. meil ’мяккі, трухлявы’, уэльск. merv ’тс’, ст.-грэч. μαραίνω ’драблю’ (Фрэнкель, 413; Бязлай, 2, 204; Мацэнаўэр, LF, 10, 344). Брукнер (334) і Скок (2, 472) узводзяць лексему да і.-е. асновы *mer‑ ’расціраць’, пашыранай фармантам ‑u̯a. Махэк₂ (381), беручы пад увагу першаснае значэнне ’мятая (салома)’, прасл. mьrva, mьrviti збліжае з с.-в.-ням. werren ’мяць, кудлаціць, замотваць’, якое кантамінавала з іншым чэш. mruiti se, в.-луж. mjerwić so ’кішэць’ (параўн. і славац. mruiť ’мяць, крышыць, перабіраць, варушыцца, шавяліцца’). Мартынаў (вусн. паведамл.) дапускае, што гэта кельтызм, параўн. кельц. merb‑ (< merv‑) у с.-ірл. ro‑merblig ’кішэць’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Кады́р ’пасудзіна для збожжа, мукі, выдзеўбаная з суцэльнага кавалка дрэва’ (глус., Янк. 2), кадырчык ’невялікая драўляная дзежачка, завужаная кверху’ (Мат. Маг.). Адзначым, што магілёўскі слоўнік зафіксаваў слова таксама ў Глускім раёне, што вымушае лічыць кадыр вузкарэгіянальным утварэннем. Як і ў іншых выпадках, гэта можа азначаць запазычанне, архаізм або інавацыю. Першае і другое на прычыне адсутнасці паралелей адпадаюць. Для версіі новаўтварэння можна прапанаваць некалькі варыянтаў этымалогіі. Магчыма, кадыр — суфіксальнае ўтварэнне ад асновы кад‑ (гл. кадзь, кадушка) і суфікса ‑ыр, пры дапамозе якога, паводле Сцяцко, Афікс. наз., 127, утвараюцца асабовыя і неасабовыя назоўнікі (націск на суфіксе); дэрываты характарызуюць істоты, прадметы па выразнай прыкмеце: жаўтыр ’птушка жаўтушка (амялушка)’, пустыр ’пустка’. Відавочна, што такую суфіксацыю для слова кадыр можна прыняць толькі па фармальнаму крытэрыю. З семантычнага боку (значэнне ’выдзеўбаная з кавалка дрэва’) перашкоды для такой этымалогіі няма, параўн. палес. кадушка ’выдзеўбаная з кавалка дрэва пасудзіна’. Паводле другога варыянта этымалогіі, кадыр < кадоўб, кадуб ад асновы кад, якая вычленена ў выніку зацямнення і перараскладання структуры гэтых слоў. Такім чынам, лёгка тлумачыцца значэнне слова, аднак застаюцца цяжкасці, звязаныя з семантыкай суфікса. Разглядаць кадыр таксама можна як утварэнне, аналагічнае і паралельнае слову кадоўб. У такім выпадку ка‑ < ко‑ дзеяслоўнага ў назоўніку, а ‑дыр суадносіцца з слав. dirałi. Фанетыку ў бел. слове можна вытлумачыць фармальным уздзеяннем ‑ыр‑суфіксацыі, аднак цяжка ўзгадніць семантыку патэнцыяльнага аддзеяслоўнага кадыр і слав. dьrti. Як магчымыя аналагічныя ўтварэнні можна прывесці рус. асташ., цвяр. кадра ’дрэнь, калі гаварыць аб пэўным саслоўі або класе людзей’. Даль прыводзіў як магчымыя сінонімы падера, падра. Цікавай выглядае магчымасць суаднесці бел. кадыр і бал. дыял. кадра ’кадка’, кадурка ’кадушка’, якое аўтары балгарскага этымалагічнага слоўніка выводзяць ад када ’чан, бочка’, кадра < кадурка з сінкопай ‑у‑, гл. БКР, 3, 129 і 132. Калі прыняць этымалогію балгарскага слова, застаецца магчымасць прывесці яго як словаўтваральна падобнае бел. слову, гл. нашу першую версію.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

спра́ва​II ж.

1. (праца, занятак) Árbeit f -, -en, Werk n -(e)s;

у яго́ спра́ў па го́рла er hat vóllauf zu tun;

узя́цца за спра́ву ánpacken vt;

2. (галіна, рамяство) Hándwerk n -(e)s;

ба́нкаўская спра́ва Bánkwesen n -s, Bánkfach n -(e)s;

выдаве́цкая спра́ва Verlágswesen n -s;

будаўні́чая спра́ва Báuwesen n -s;

ве́даць сваю́ спра́ву sein Hándwerk verstéhen*, séine Sáche gut máchen;

3. (прадпрыемства) Unternéhmen n -s, Geschäft n -(e)s;

4. (учынак) Tat f -, -en, Hándlung f -, -en;

до́брая спра́ва éine gute Tat;

Вы зрабі́лі вялі́кую спра́ву Sie háben ein gróßes Werk vollbrácht;

спра́ва чыіх-н. рук j-s Werk;

◊

сло́вам і спра́вай in Wort und Tat;

5. (збор дакументаў) канц. Ákte f -, -n, Áktenstück n -(e)s, -e;

асабі́стая спра́ва Personálakte f;

сакрэ́тная спра́ва Verschlússsache f -, -n;

архі́ўная спра́ва Archívakte f, Archívstück n;

падшы́ць да спра́вы zu den Ákten héften;

6. (пытанне, якое патрабуе вырашэння) Sáche f, Ángelegenheit f -, -en;

асабі́стая спра́ва persönliche Ángelegenheit;

службо́вая спра́ва díenstliche Ángelegenheit, Díenstangelegenheit f;

прыва́тная спра́ва Privátangelegenheit [-´vɑ:t-] f, Privátsache f;

бягу́чая спра́ва láufende Ángelegenheiten pl;

у мяне́ да Вас спра́ва ich hábe ein Ánliegen an Sie;

гэ́та мая́ спра́ва das ist méine Sáche;

спра́ва яго́ жыцця́ sein Lébenswerk;

7. юрыд. Sáche f -, -n, Verfáhren n -s, -, Prozéss m -, -es, -e;

грамадзя́нская спра́ва Zivílsache [-vi:l-] f;

судо́вая спра́ва Geríchtssache f, Geríchtsverfahren n;

крыміна́льная спра́ва Stráfsache f, Kriminálfall m -(e)s, -fälle;

узбудзі́ць спра́ву ein Verfáhren éinleiten, éinen Prozéss ánstrengen;

8. (з’ява, выпадак) Sáche f; Fall m -s, Fälle;

гэ́та і́ншая спра́ва das ist étwas (ganz) ánderes, das steht auf éinem ánderen Blatt;

гало́ўная спра́ва Háuptsache f;

увайсці́ ў спра́ву sich ori¦entíeren, sich zuréchtfinden* аддз., sich áuskennen* (in D);

з ве́даннем спра́вы fáchgerecht, fáchgemäß;

як спра́вы? разм. wie geht es?;

спра́вы паляпша́юцца es steht bésser (um die Sáche);

у чым спра́ва? worúm hándelt es sich?, worán liegt es?;

спра́ва не ў гэ́тым das ist nicht der Punkt [nicht entschéidend]; es liegt nicht darán;

спра́ва ідзе́ пра … es geht um (A) …, es hándelt „ sich um (A).,.;

гэ́та спра́вы не даты́чыць das tut nichts zur Sáche;

стано́вішча спра́ў Sáchlage f, der Stand der Dínge;

ход спра́вы Geschäftsgang m -(e)s;

мне няма́ да гэ́тага спра́вы das geht mich nichts an;

памі́ж спра́вай béiläufig, im Vorübergehen, únter ánderem, gelégentlich;

зако́нчаная спра́ва éine ábgeschlossene Sáche;

спра́ва дрэнь разм. das ist éine fáule Geschíchte [Sáche];

гэ́та спра́ва гу́сту das ist Geschmáckssache;

спра́ва выгляда́ла так die Sache verhíelt sich so, das ist der Sáchverhalt;

бліжэ́й да спра́вы! zur Sache!

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)