Verbum
анлайнавы слоўнікАНГЛІЙСКА-БЕЛАРУСКІ СЛОЎНІК
ENGLISH-BELARUSIAN DICTIONARY
(каля 60 000 слоў і словазлучэнняў)
(about 60 000 words and phrases)
Пад кіраўніцтвам кандыдата філалагічных навук Т.М. СУШЫ
Edited under the supervision of T.M. SUSHA
Мінск: «Вышэйшая школа», 2013
Minsk: Shkola Publishing House, 2013
Аўтары: Т.М. Суша, А.У. Таболіч, А.К. Шчука, С.А. Ігнатава, П.Дж. Мэё, Н.Г. Брэйво, Л.В. Вікторка, А.М. Шаўлова, Ю.М. Кардубан, А.В. Семянькевіч
Рэцэнзенты: Д.Г. Багушэвіч, доктар філалагічных навук, прафесар (МДЛУ); Г.В. Посах, кандыдат філалагічных навук, дацэнт (БДТУ); М.П. Целень, кандыдат філалагічных навук, дацэнт (МДЛУ)
Рэдакцыйная калегія: Т.М. Суша (старшыня), кандыдат філалагічных навук, прафесар МДЛУ; С.А. Ігнатава, кандыдат філалагічных навук; П.Дж. Мэё, доктар філалогіі (Вялікабрытанія); А.У. Таболіч, кандыдат філалагічных навук; А.К. Шчука, кандыдат філалагічных навук; Л.Д. Касьянава
ПРАДМОВА
Англійска-беларускі слоўнік адносіцца да слоўнікаў сярэдняга памеру і ўключае каля 60 000 слоў і ўстойлівых словазлучэнняў англійскай мовы.
Англійская мова з’яўляецца мовай міжнародных зносін. Яе сучасны стан характарызуецца варыянтнасцю, а найбольш распаўсюджанымі з’яўляюцца брытанскі варыянт (British English) і амерыканскі варыянт (American English). Натуральна, што слоўнік сярэдняга памеру, якім з’яўляецца Англійска-беларускі слоўнік, арыентуецца на адзін з найбольш распаўсюджаных варыянтаў – брытанскі варыянт, які выкладаецца ў большасці навучальных устаноў Рэспублікі Беларусь. Гэта тычыцца напісання слоў (арфаграфіі), вымаўлення (транскрыпцыі), семантыкі слоў, фразеалогіі і стылістычных памет. У слоўніку таксама адлюстраваны асаблівасці правапісу і семантыкі шырокаўжывальных слоў амерыканскага варыянта ў сувязі з іх распаўсюджаннем у інтэрнэце, рэкламе, вучэбных дапа можніках (airplane, alumnus, auto, bookstore, cookie, disk, dormitory, drugstore, inquire, program і г.д.).
Пры складанні рэестра слоў укладальнікі імкнуліся пазбегнуць устарэлых і рэдка ўжывальных слоў і ўключылі многія новыя словы, напрыклад: ageism, alphabetism, bio-computer, bio-diversity, bird fl u, CD, CD-ROM, DVD, e-mail, ethnic cleansing, euro, macho, website, yuppie і інш.
У Слоўнік уключаны найбольш ужывальныя словазлучэнні сучаснай англійскай мовы. Ён змяшчае пераважна тыя словазлучэнні, значэнне якіх нельга зразумець праз літаральны пераклад слоў, што ўваходзяць у іх склад, ці калі адпаведнікі-словазлучэнні адрозніваюцца лексіка-граматычнай спалучальнасцю, напрыклад: adhere to a political party «быць прыхільнікам якой-н. партыі»; in advance «загадзя»; advanced in years «пажылы; у гадах»; an adventurous trip «поўнае прыгод падарожжа»; ask smb’s advice «раіцца з кім-н.».
Пры перакладзе англійскіх слоў, устойлівых словазлучэнняў і фразеалагічных адзінак укладальнікі імкнуліся знайсці ім найбольш дакладныя беларускія адпаведнікі. У неабходных выпадках пераклады суправаджаюцца тлумачэннямі, якія падаюцца ў дужках курсівам, што арыентуе чытача на правільны выбар слова для перакладу ў пэўным кантэксце, напрыклад: affected [əˈfektɪd] adj. паказны, прытворны, ненатуральны (пра паводзіны, смех і да т.п.). У сувязі з тым, што англійская і беларуская мовы з’яўляюцца рознаструктурнымі, некаторыя лексічныя адзінкі і канструкцыі не перакладаліся, а тлумачыліся (ужываўся тлумачальны пераклад).
Англійская мова з пункту гледжання стылістычнай дыферэнцыяцыі характарызуецца разнастайнымі пластамі, якія з улікам прапарцыянальнай факусіроўкі павінны быць адлюстраваны ў слоўніку сярэдняга памеру. Неабходна падкрэсліць, што не існуе агульнапрынятай стылістычнай класіфікацыі лексікону англійскай мовы, аб чым яскрава сведчаць паметы ў слоўніках англійскай мовы, якія, безумоўна, адлюстроўваюць той ці іншы падыход да гэтай праблемы.
З мэтай выпрацоўкі метамовы апісання англійскай лексікі ў Англійска-беларускім слоўніку было зроблена супастаўленне памет у тлумачальных слоўніках англійскай і беларускай моў. У сістэмах памет, якія ўжываюцца ў якасці метамовы апісання загалоўных слоў, выяўлены як агульныя рысы, так і некаторыя адрозненні. Напрыклад, у сістэме памет пры апісанні англійскай мовы шырока ўжываюцца паметы formal, informal, slang, taboo і інш., якім цяжка знайсці дакладныя адпаведнікі ў сістэме памет беларускай мовы. Гэта сведчыць, на нашу думку, аб неабходнасці выкарыстання сістэмы памет, распрацаванай менавіта для слоў англійскай мовы. Вышэйадзначаны падыход не выключае іншыя падыходы, аб чым сведчыць лексікаграфічная практыка.
Дэталёвая сістэма стылістычных памет у англійскай частцы Слоўніка дазваляе выкарыстоўваць Слоўнік з рознымі мэтамі як у пісьмовай, так і вуснай камунікацыі.
Сучасная беларуская мова таксама характарызуецца значнай варыятыўнасцю, якая не можа быць цалкам паказана ў Англійска-беларускім слоўніку, паколькі асноўная мэта Слоўніка – даць семантычна тоесныя або блізкія адпаведнікі. З магчымых варыянтаў выбіраўся найбольш распаўсюджаны варыянт, які адпавядае сучаснаму стану беларускай мовы і кадыфікаваны слоўнікамі сучаснай беларускай мовы (гл. Лексікаграфічныя крыніцы). У Слоўніку ўлічаны новыя правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі.
Праца па ўкладанні Англійска-беларускага слоўніка выканана ў Мінскім дзяржаўным лінгвістычным універсітэце. Рукапіс Слоўніка падрыхтаваны калектывам аўтараў:
Т.М. Суша (навуковы кіраўнік аўтарскага калектыву; Прадмова; Аб карыстанні Слоўнікам; літары: А, В (B – birthright), часткова D, E, I; рэдагаванне);
А.У. Таболіч (часткова В (brief – Byzantine), S, T, U, V, W, X, Y, Z; фанетычная транскрыпцыя; часткова рэдагаванне);
А.К. Шчука (E, F, G, J, K, L, M; часткова рэдагаванне);
С.А. Ігнатава (С, часткова D; часткова рэдагаванне);
П.Дж. Мэё (D, I; часткова рэдагаванне);
Л.В. Вікторка (H);
Н.Г. Брэйво (N, O; часткова D, F, G, I);
А.М. Шаўлова (P, Q, R);
Ю.М. Кардубан (часткова: B (biscuit – bridle), I, J, K, L, M);
А.В. Семянькевіч (беларуская частка: словазмяненне, словаўжыванне, арфаграфія, націск, сінанімія).
Значная частка англійскага рэестра і ілюстрацыйных прыкладаў была прачытана і папраўлена доктарам філалогіі П.Дж. Мэё (Вялікабрытанія).
У працы над Слоўнікам прымалі ўдзел Г.С. Пракапчук, А.Г. Літвіноўская. Камп’ютарны набор і тэхнічную падрыхтоўку рукапісу да друку зрабілі В.М. Пятрова, Л.Р. Грыцэнка, Л.А. Піменава, В.Б. Журкоўская, В.К. Шчука, С.А. Андрыяш.
На ўсіх этапах працы калектыў меў падтрымку рэктара МДЛУ Н.П. Баранавай, прарэктара А.М. Гарлатава, дэкана факультэта англійскай мовы Н.А. Капачовай, загадчыка кафедры лексікалогіі англійскай мовы В.А. Зінінай.
Аўтары выказваюць удзячнасць кансультантам: доктару філалагічных навук, прафесару У.В. Макараву; доктару філалагічных навук, прафесару А.Я. Міхневічу; доктару філалагічных навук, прафесару А.В. Зубаву; доктару філалагічных навук, прафесару А.А. Лукашанцу; доктару філалагічных навук, прафесару П.У. Сцяцко; кандыдату філалагічных навук, дацэнту П.В. Васючэнку; кандыдату філалагічных навук, дацэнту І.Л. Капылову; дацэнту Л.А Казыру; Л. Пінкету (ЗША); Дж. Дынглі (Вялікабрытанія).
Аўтары выказваюць падзяку рэцэнзентам рукапісу Слоўніка доктару філалагічных навук, прафесару МДЛУ Д.Г. Багушэвічу, кандыдату філалагічных навук, дацэнту БДТУ Г.В. Посах, кандыдату філалагічных навук, дацэнту МДЛУ М.П. Целень за зробленыя заўвагі і прапановы, якія былі ўлічаны і палепшылі змест Слоўніка.
Словы шчырай падзякі адрасуюцца вядучаму рэдактару Л.Д. Касьянавай, карэктару В.І. Аверкінай, а таксама ўсім супрацоўнікам выдавецтва «Вышэйшая школа», якія прынялі ўдзел у падрыхтоўцы рукапісу Слоўніка да публікацыі.
Т.М. Суша
АБ КАРЫСТАННІ СЛОЎНІКАМ
Падача матэрыялу
Слоўнік арыентуецца на брытанскі варыянт сучаснай англійскай літаратурнай мовы. Гэта азначае, што за асноўны прызнаецца брытанскі арфаграфічны варыянт. Фанетычная транскрыпцыя загалоўных слоў даецца ў адпаведнасці з брытанскай маўленчай нормай паводле сістэмы IPA (Міжнароднай фанетычнай транскрыпцыі).
Англійскія загалоўныя адзінкі (словы, словазлучэнні, абрэвіятуры) размешчаны ў Слоўніку ў алфавітным парадку. У агульны алфавітны парадак увайшлі таксама формы няправільных дзеясловаў, суплетыўныя формы прыметнікаў, нерэгулярныя формы множнага ліку назоўнікаў, формы займеннікаў.
Амерыканскія арфаграфічныя варыянты даюцца ў алфавітным парадку асобным словам з паметай AmE і адсылкай на адпаведны слоўнікавы артыкул брытанскага варыянта.
Брытыцызмы падаюцца ў адным радку з загалоўным словам праз коску, напрыклад:
baptize, BrE-ise [bæpˈtaɪz] v. хрысці́ць; дава́ць імя́
Арфаграфічныя варыянты даюцца ў адпаведнасці з алфавітам. Адсылка робіцца да больш частотнага варыянта слова, напрыклад:
gray [greɪ] = grey
Гэта значыць, што перакладны эквівалент даецца да слова grey.
Амонімы (лексічныя і лексіка-граматычныя) даюцца як розныя слоўнікавыя артыкулы, напрыклад:
bank1 [bæŋk] п. 1. банк; a branch bank філія́л ба́нка 2. фонд, агу́льны запа́с; рэзе́рв; a blood bank запа́с крыві́ (для пералівання); a data bank банк да́ных
bank2 [bæŋk] v. кла́сці/трыма́ць гро́шы (у банку)
bank3 [bæŋk] п. 1. бе́раг (ракi, канала) 2. вал, на́сып; да́мба; круты́ схіл 3. нано́с, зано́с; сумёты, гу́рбы сне́гу
bank4 [bæŋk] v. 1. нава́льваць, зграба́ць у ку́чы; bank snow зграба́ць снег у ку́чы 2. акружа́ць ва́лам, рабі́ць на́сып 3. рабі́ць віра́ж (пра самалёт)
bank5 [bæŋk] п. кампле́кт, набо́р, се́рыя
Парадак падачы лексіка-граматычных амонімаў фармальны: спачатку даецца назоўнік (п.), займеннік (pron.), пасля прыметнік (adj.), дзеяслоў (v.), прыслоўе (adv.), лічэбнік (num.), прыназоўнік (prep.), злучнік (conj.), выклічнік (interj.).
Розная часцінамоўная прыналежнасць слоў, якія перакладаюцца аднолькава, паказваецца ў межах аднаго слоўнікавага артыкула, напрыклад:
adult [ˈædʌlt, əˈdʌlt] n., adj. даро́слы, ста́лы
Калі словы адрозніваюцца толькі афіксамі, то апошнія падаюцца праз коску, у дужках або слова даецца поўнасцю:
generalize, -ise [ˈdʒenrəlaɪz] v.
analytic(al) [ˌænəˈlɪtɪk(l)] adj.
adaptor, adapter [əˈdæptə] n.
Падача значэнняў
Розныя значэнні слова аддзяляюцца арабскімі лічбамі: 1. … 2. … . Блізкія значэнні даюцца праз коску, больш далёкія праз кропку з коскай. Калі прамы і пераносны сэнс у перакладзе супадаюць, даецца памета (таксама перан.), напрыклад:
apex [ˈeɪpeks] n. вяршы́ня; пік (таксама перан.)
Пры наяўнасці некалькіх сінанімічных перакладных эквівалентаў спачатку даецца больш агульнае значэнне, затым вузкае (тэрміналагічнае або спецыяльнае); больш ужывальнае, затым менш ужывальнае.
Тлумачальныя словы звычайна даюцца ў дужках пасля перакладу (таксама перан.; у звароце; у розных знач.; і г.д.), аднак пры семантызацыі службовых класаў слоў гэты парадак можа мадыфікавацца.
Калі слова ўжываецца ў множным ліку, даюцца паметы: pl., звыч. pl., таксама pl.
Калі слова ўжываецца з артыклем the, то паказваецца так:
bible [ˈbaɪbl] n. the Bible Бі́блія
Калі слова ў адным са сваіх значэнняў павінна пісацца з вялікай літары, то паказваецца так:
ascension [əˈsenʃn] n. 1. the Ascension eccl. Узнясе́нне, Ушэ́сце 2. fml узыхо́джанне
Пераходныя і непераходныя значэнні дзеяслова падаюцца звычайна праз кропку з коскай.
Дзеясловы звычайна даюцца ў незакончаным трыванні. У некаторых выпадках, асабліва ў словазлучэннях, даецца закончанае трыванне, калі гэта абумоўлена семантыкай дзеяслова або словазлучэння.
Зваротныя формы дзеяслова ў беларускай мове даюцца ў поўнай форме.
Кіраванне англійскага дзеяслова паказваецца ў дужках:
aspire [əˈspaɪə] v. (to, after)
depend [dɪˈpend] v. (on/ upon)
Часціца «to» у словазлучэннях перад інфінітывам, калі гэта першае слова, апускаецца.
Умоўныя знакі
Арабскімі лічбамі 1, 2, 3 … абазначаюцца розныя значэнні слова, а таксама верхнія індэксы пры падачы амонімаў.
() У круглых дужках, калі гэта неабходна, даюцца: 1) формы, якія ўтвараюцца не па правілах (формы няправільных дзеясловаў, ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў, множны лік назоўнікаў); 2) кіраванне; 3) тлумачальныя словы; 4) факультатыўныя словы; 5) факультатыўныя гукі, напрыклад: [s(j)u:t)].
, Коскамі аддзяляюцца сінанімічныя або блізкія па значэнні словы.
; Кропка з коскай аддзяляе больш далёкія па значэнні словы, а таксама словазлучэнні і сказы з перакладамі на беларускую мову.
: Двукроп’е пасля загаловачнага слова абазначае, што гэта слова ўжываецца звычайна ў складзе словазлучэння і асобна не перакладаецца.
Курсівам падаюцца словы, якія ўдакладняюць значэнне загалоўнага слова, а таксама стылістычныя і іншыя паметы.
→ Стрэлка азначае адсылку да іншага слова або іншай формы гэтага слова, да якой даецца перакладны эквівалент.
= Знак ужываецца, каб паказаць семантычна тоесныя адзінкі.
/ Знак ужываецца, каб паказаць магчымыя варыянты ў словазлучэннях мовы-крыніцы (англійскай) і магчымыя варыянты ў перакладзе словазлучэнняў.
♦ Знак ставіцца перад фразеалагічнымі словазлучэннямі, а таксама прымаўкамі і прыказкамі. ≅ Знак ужываецца звычайна пры перадачы семантыкі словазлучэнняў і фразеалагічных адзінак, якія не з’яўляюцца эквівалентамі, а могуць лічыцца аналагамі.
₤ pound sterling – фунт стэрлінгаў.
$ dollar – долар.
& and – і.
ЛЕКСІКАГРАФІЧНЫЯ КРЫНІЦЫ
1. Англійска-беларуска-рускі слоўнік / Т.М. Суша [і інш.] ; пад агул. рэд. Т.М. Сушы, А.К. Шчукі, П.Дж. Мэё. – 2-е выд., папр. і дапрац. – Мінск : БелЭн., 2004.
4. Беларускі арфаграфічны слоўнік / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад. Л.П. Кунцэвіч, І.У. Кандраценя; пад рэд. А.А. Лукашанца. – Мінск : Беларус. навука, 2009.
5. Бенсон, М. Комбинаторный словарь английского языка / М. Бенсон, Э. Бенсон. – М. : Рус. яз., 1990.
6. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў : у 2 т. / А.М. Булыка. – Мінск : БелЭн, 1999.
7. Карповіч, Л.Т. Англа-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай лексікі. = English-Byelorussian dictionary of social and political vocabulary / Л.Т. Карповіч, Л.А. Казыра. – Мінск : Навука і тэхніка, 1993.
9. Кунин, А.В. Англо-русский фразеологический словарь / А.В. Кунин. – M. : Рус. яз., 1984.
10. Лепешаў, І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы : у 2 т. / І.Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн., 1993.
11. Новый Большой англо-русский словарь : в 3 т. / Ю.Д. Апресян [и др.]; под общ. рук. Ю.Д. Апресяна. – 6-е изд., стереотип. – М. : Рус. яз., 2001.
12. Павловец, Д.Д. Русско-белорусский словарь спортивных терминов / Д.Д. Павловец, Д.Д. Старченко. – Минск : Полымя, 1995.
14. Руска-беларускі слоўнік : у 2 т. / рэд. К.К. Атраховіч (Кандрат Крапіва). – 3-е выд., выпр., дап. – Мінск : БелСЭ, 1991.
16. Слоўнік беларускай мовы / пад рэд. М.В. Бірылы. – Мінск : БелСЭ, 1987.
20. Уласевіч, В.І. Слоўнік новых слоў беларускай мовы / В.І. Уласевіч, Н.М. Даўгулевіч. – Мінск : ТетраСистемс, 2009.
21. American Heritage Dictionary of the English Language. – Boston, N.Y. : Houghton Mifflin Company, 2000.
22. Cambridge English Pronouncing Dictionary / D. Jones ; ed. by P. Roach, J. Hartman, J. Setter. – 17th ed. – Cambridge : CUP, 2006.
23. Collins Cobuild English Dictionary. – L. : Harper Collins Publishers, 1995.
24. Concise Oxford Dictionary. – Oxford : OUP, 2004.
25. Hajczuk, R. English-Polish-Russian-Belarusian Dictionary on Informatics and Computer Technology / R. Hajczuk, A. Zubow. – Bialystok, 2003.
26. Longman Dictionary of Contemporary English. – Harlow : Longman, 1995.
27. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English / A.S. Hornby. – Oxford : OUP, 2005.
28. Oxford Dictionary of New Words / ed. E.Knowles, J.Elliott. – Oxford, N.Y. : OUP, 1997.
29. Oxford Russian Dictionary. English-Russian / ed. by Paul Falla; Russian-English / ed. by Marcus Wheeler and Boris Unbegaun. – Oxford–N.Y. : OUP, 2000.
30. Wells, J.C. Longman Pronunciation Dictionary / J.C. Wells. – Harlow :Longman, 2000.