чэ́сны, -ая, -ае.
1. Праўдзівы, прамы; добрасумленны.
Ч. чалавек.
Ч. ўчынак.
2. Заснаваны на правілах чэсці, добрапрыстойнасці.
Чэснае жыццё.
Чэснае імя.
3. Маральна чысты, цнатлівы.
◊
Чэснае слова — выраз, які ўпэўнівае ў праўдзівасці чаго-н.
|| наз. чэ́снасць, -і, ж.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
чэ́сны
прыметнік, якасны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
чэ́сны |
чэ́сная |
чэ́снае |
чэ́сныя |
| Р. |
чэ́снага |
чэ́снай
чэ́снае |
чэ́снага |
чэ́сных |
| Д. |
чэ́снаму |
чэ́снай |
чэ́снаму |
чэ́сным |
| В. |
чэ́сны (неадуш.)
чэ́снага (адуш.) |
чэ́сную |
чэ́снае |
чэ́сныя (неадуш.)
чэ́сных (адуш.) |
| Т. |
чэ́сным |
чэ́снай
чэ́снаю |
чэ́сным |
чэ́снымі |
| М. |
чэ́сным |
чэ́снай |
чэ́сным |
чэ́сных |
Крыніцы:
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
чэ́сны че́стный;
◊ ~нае сло́ва — че́стное сло́во;
трыма́цца на ~ным сло́ве — держа́ться на че́стном сло́ве
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
чэ́сны, ‑ая, ‑ае.
1. Праўдзівы, прамы і добрасумленны. Але Зайкін, чалавек чэсны, бачыў Новікава наскрозь і не паспагадаў яму. Дуброўскі. Слаўны хлопец, гэты Мікола. Сапраўдны таварыш. І чалавек чэсны. Савіцкі. // Прасякнуты праўдзівасцю, добрасумленнасцю. Чэсныя намеры. Чэсная праца. // Атрыманы ў выніку добрасумленных паводзін, адносін. Чэсны заробак.
2. Справядлівы, бездакорны ў маральных адносінах. Чэснае імя. □ [Чарнавус:] Учора, лёг, як чэсны савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу — нешта няладнае. Крапіва.
3. Маральна чысты, цнатлівы. [Валянціна Васільеўна:] — І Антось не вінаваты. Я чэсная перад ім, як анёл. Гроднеў.
•••
Чэснае слова гл. слова.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
чэ́сны-прачэ́сны
прыметнік, якасны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
чэ́сны-прачэ́сны |
чэ́сны-прачэ́сная |
чэ́сны-прачэ́снае |
чэ́сны-прачэ́сныя |
| Р. |
чэ́сны-прачэ́снага |
чэ́сны-прачэ́снай
чэ́сны-прачэ́снае |
чэ́сны-прачэ́снага |
чэ́сны-прачэ́сных |
| Д. |
чэ́сны-прачэ́снаму |
чэ́сны-прачэ́снай |
чэ́сны-прачэ́снаму |
чэ́сны-прачэ́сным |
| В. |
чэ́сны-прачэ́сны (неадуш.)
чэ́сны-прачэ́снага (адуш.) |
чэ́сны-прачэ́сную |
чэ́сны-прачэ́снае |
чэ́сны-прачэ́сныя (неадуш.)
чэ́сны-прачэ́сных (адуш.) |
| Т. |
чэ́сны-прачэ́сным |
чэ́сны-прачэ́снай
чэ́сны-прачэ́снаю |
чэ́сны-прачэ́сным |
чэ́сны-прачэ́снымі |
| М. |
чэ́сны-прачэ́сным |
чэ́сны-прачэ́снай |
чэ́сны-прачэ́сным |
чэ́сны-прачэ́сных |
Крыніцы:
piskunou2012.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
Пачэ́сны ’ганаровы, які карыстаецца пашанай’, ’які робіць гонар каму-н.’ (ТСБМ; КЭС, лаг.; Нас.). Укр. поче́сний, поче́стний, рус. поче́стно́й, польск. poczesny, н.-луж. pocny, в.-луж. počestny, чэш., славац. počesthú, серб.-харв. по̏часни. Варыянт (магчыма, праславянскі) да прасл. čьstьnъjь < čьstь > чэсць, чэсны (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
змо́ва, ‑ы. ж.
Тайнае пагадненне некалькіх асоб аб сумесных дзеяннях супроць каго‑, чаго‑н. для дасягнення пэўных палітычных мэт. Насельніцтва пачало ўсё больш і больш пераконвацца, што гэта дума з’яўляецца новай змоваю буржуазіі і самаўладства. Колас. // Тайны ўгавор, дамоўленасць. [Наталля:] Дык гэта ж і ёсць змова дваіх супроць трэцяга. Прычым, гэты трэці — чэсны чалавек. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
непадку́пны, ‑ая, ‑ае.
Такі, якога нельга падкупіць; чэсны. Непадкупны чалавек. □ Кароль быў непадкупны .. і яго ў брыгадзе пабойваліся. Карпаў. Памяць — гэта непадуладны і непадкупны суддзя. Кудравец. Снягоў раскінуўшы абрус, У небе дрэмлеш непадступна, Халодны, горды, непадкупны, Чаго пакрыўдзіўся, Эльбрус? Дукса. // Які ўласцівы такому чалавеку. Неўзабаве Кірылу Арлоўскаму давялося выбірацца ад брата. Тыя, хто адчуў на сабе непадкупны характар свайго старшыні, нават ўзрадаваліся. Паслядовіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Справядлі́вы ‘згодны з правам, праўдай, аб’ектыўнымі фактамі; праўдзівы’ (ТСБМ, Некр. і Байк., Ласт.; ашм., Стан.; Бяльк.), ‘праўдзівы, чэсны, правільны’ (Сл. ПЗБ), ‘сапраўдны’: справедлі́вы грыб ‘баравік, Boletus edulis Bull.’ (Пятк. 2, ЛА, 1), ст.-бел. справедливъ ‘праведны, праўдзівы, міласцівы’ (Альтбаўэр). Паводле Борыся (571), усходнеславянскія словы (укр. справедли́вий, рус. справедли́вый) з польск. sprawiedliwy, якое, у сваю чаргу, з чэш. spravedlivу́; апошняе з больш ранняга spravedlný пад уплывам прыметнікаў на ‑dl‑ivý (тыпу mlčedlivу́ ‘ціхі, маўклівы’), дэрывата ад назоўніка sprava ‘справа’, якое ад *praviti (гл. правіць). Гл. яшчэ Кохман, Stosunki, 127–129; Віткоўскі, Зб. Ліміту, 178; Басай-Сяткоўскі, Słownik, 335 (“nie jest to formacja prasłowiańska”).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Апраба́цыя 1 ’адабрэнне’ (БРС, Нас.), апрабаваць. Рус. апробация, апробировать, укр. апробація, апробувати, польск. aprobata, aprobacja і інш. У рускай з польскай у пачатку XVIII ст. (Шанскі, 1, А, 132). Ст.-бел. апробация (Вясноў, Бел. лекс., 34), апробовати (Гіст. лекс., 111), ст.-укр. апробация з пач. XVII ст. (Цімчанка) запазычана з лацінскай, магчыма, праз польскае пасрэдніцтва (у польскай з лац. арprobatio ў сярэдзіне XVI ст.). Лац. з ad‑probo (probo ’выпрабоўваць; адабраць’); probus ’добры, дабраякасны, чэсны, сціплы’ < *pro‑bho‑s).
Апраба́цыя 2 ’праверка’. Этымалагічна тое ж самае, што і апрабацыя 1, але семантычна захоўвае сувязь з проба, прабаваць. Магчыма, што гэта значэнне — пазнейшае, калі яно звязваецца з апрабаваць (рус. опро́бовать), а не апроби́ровать, як апрабацыя 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)