кача́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца; незак.
1. Тое, што і каціцца¹ (у 1 знач.), але абазначае рух, які адбываецца ў розны час і ў розных напрамках.
Мячык качаецца па падлозе.
2. Пераварочвацца, перакульвацца з боку на бок (пра чалавека, жывёлу).
К. ў траве.
Конь качаецца па зямлі.
Дзеці качаюцца ў снезе.
3. Ляжаць без справы, без сну (разм.).
К. да раніцы ў ложку.
4. Быць хворым (разм.).
Цэлы месяц качалася з пабітай нагой (разм.).
|| наз. кача́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
кача́цца
дзеяслоў, непераходны, незакончанае трыванне, зваротны, 1-е спражэнне
| Цяперашні час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
кача́юся |
кача́емся |
| 2-я ас. |
кача́ешся |
кача́ецеся |
| 3-я ас. |
кача́ецца |
кача́юцца |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
кача́ўся |
кача́ліся |
| ж. |
кача́лася |
| н. |
кача́лася |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
кача́йся |
кача́йцеся |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| цяп. час |
кача́ючыся |
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
кача́цца несов.
1. ката́ться;
мя́чык кача́ецца па падло́зе — мяч ката́ется по́ полу;
2. (с боку на бок) ката́ться, валя́ться;
к. ў траве́ — ката́ться (валя́ться) в траве́;
3. разг. (лежать без дела) валя́ться;
к. ў ло́жку — валя́ться в крова́ти;
4. (опрокидываться) па́дать, вали́ться;
к. ад ве́тру — па́дать (вали́ться) от ве́тра;
5. страд. ката́ться; кача́ться; валя́ться; опроки́дываться, вали́ться; см. кача́ць;
◊ к. з ро́гату — ката́ться со́ смеху;
к. (з) жывато́м — ката́ться от бо́ли в животе́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
кача́цца, ‑а́юся, ‑а́ешся, ‑а́ецца; незак.
1. Тое, што і каціцца 1 (у 1 знач.), аднак абазначае рух, які адбываецца ў розны час і ў розных напрамках. Мяч качаецца па падлозе. // Пераварочвацца, перавальвацца з боку на бок (пра чалавека, жывёлу). На падлозе, счапіўшыся, качаліся бацька і незнаёмы паліцай. Шамякін. Конь пачаў кідацца ў бакі, качацца па зямлі і стукаць нагамі. Чорны. // Ляжаць, валяцца (у пяску, гразі і пад.). Качацца па снезе. □ Зранку і да самага вечара галышамі качаюцца тут дзеці, то ў пяску, то ў вадзе. Колас.
2. Ляжаць без справы, без сну. [Сомік] начамі падоўгу качаўся, не мог заснуць. Крапіва.
3. Разм. Хварэць, быць хворым. — Я таксама хутка пачну працаваць. Здароўе папраўляецца. Праўда, сёння яшчэ першы раз выйшаў. Дагэтуль качаўся ўсё. Машара. — [Сын] з месяц качаўся з прабітым плячом. Грахоўскі.
4. Разм. Гадавацца, расці без догляду, у цяжкіх умовах (пра дзяцей). [Марыля:] Як толькі нарадзіўся [сын], дык і то сябе паказаў — грудзей не прыняў, так, без малака, качаўся. Купала.
5. Паддавацца качанню 2. Перасохлая бялізна дрэнна качаецца.
6. Зал. да качаць.
•••
Качацца (з) жыватом — хварэць на жывот.
Качацца са смеху — моцна смяяцца.
Качацца як сыр у масле — жыць у дастатку.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
папакача́цца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; зак.
Разм. Качацца доўга, неаднаразова.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
валя́ться несов.
1. (о вещах) валя́цца;
2. (о людях и животных) кача́цца;
◊
валя́ться в нога́х (просить) кача́цца ў нага́х.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
клышано́гі, ‑ая, ‑ае.
Разм. Тое, што і касалапы. Вожык прыпёрся — паўзун гэты клышаногі — і давай па канюшыне качацца. Якімовіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сыр, -у, мн. сыры́, -о́ў, м.
Харчовы прадукт, які робіцца з малака, заквашанага пэўным спосабам.
Плаўлены с.
Клінковы с.
Галандскі с.
◊
Плаваць (качацца) як сыр у масле — жыць у дастатку, раскошы.
|| памянш. сыро́к, -рка́, мн. -ркі́, -рко́ў, м.
|| прым. сы́рны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
утю́житься страд.
1. прасава́цца;
2. кача́цца;
3. дуба́сіцца; см. утю́жить;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Вага́лка ’гушкалка’ (З нар. сл.). Да вагацца ’качацца, гушкацца’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)