курэ́нь, кураня́, мн. курані́, куранёў, м.
1. У некаторых мясцовасцях Беларусі: будан (разм.).
2. Жылая хата ў некаторых месцах Украіны і Прыдоння.
3. Асобная частка Запарожскага войска, а таксама яе стан (гіст.).
|| прым. куранны́, -а́я, -о́е (да 3 знач.).
К. атаман.
Выбіраць кураннога (наз.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
вы́стыць, ‑стыне; зак.
Стаць халодным; выстудзіцца. Выстыла за ноч хата, на дварэ такі мароз, што дрэвы трашчаць. Чарнышэвіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Гаспо́да ’гаспадарка, двор’ (БРС), ’унутранасць панскага дома’ (Нас.), ’хата гаспадара, чужая хата’ (Сл. паўн.-зах.). Параўн. укр. госпо́да, але рус. господа́ (мн. л. да господи́н), далей польск. gospoda, чэш. hospoda, ст.-слав. господа ’гасцініца’, серб.-харв. (зборны назоўнік) госпо̀да. Прасл. *gospoda па паходжанню зборны назоўнік да *gospodь ’пан, гаспадар’. Гл. Трубачоў, Эт. сл., 7, 58–59; Слаўскі, 1, 324.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
вы́маразіцца, ‑разіцца; зак.
1. Загінуць ад марозу.
2. Страціць на марозе ваду, вільгаць.
3. Выстудзіцца ад марозу. Хата вымаразілася.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
убра́ны, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. зал. пр. ад убраць.
2. у знач. прым. Прыведзены ў парадак; упрыгожаны. Убраная хата.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Кучэ́рка ’хата (малая)’ (Мат. Гом.). Да кучах (гл.), кучках (гл.). Утворана праз ‑эр‑суфіксацыю (куч‑эр) з памяншальным суфіксам ‑ка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Святлі́ца ‘светлы чысты пакой у хаце, прызначаны звычайна для прыёму гасцей’ (ТСБМ, Нас., Ласт., Стан., Сл. ПЗБ, Шат., Касп., Бяльк.; віц., Хрэст. дыял.), светлі́ца ‘светлая, прасторная хата’ (ТС). Укр. светли́ця, рус. светли́ца, польск. świetlica, чэш. světnice, ст.-чэш. svět(l)nice ‘тс’. Ад светлы (гл.), г. зн. ‘хата або пакой, дзе не было печы ў процілегласць “курной” хаце’; гл. Брукнер, 535; Махэк₂, 596.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Кура́нка 1 ’хата (курная)’ (Мат. Гом.). Да курыць (гл.).
◎ Кура́нка 2 ’вяндліна’ (Сцяшк. Сл.). Да курыць (гл.). Параўн. куралёк 2 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Піркойта ст.-бел. ’хаціна’ (Яблонскіс, 168) у тэксце: ’…будованя всякого, то есть… пиркоиты, драницами крытых, вырекъ…’ З літ. pirkoita < pirkia ’хата’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ку́рны
1. курно́й, чёрный;
~ная ха́та — курна́я (чёрная) изба́;
2. (дымящийся) ды́мный;
~ная галаве́шка — ды́мная голове́шка
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)