асадзі́ць ​1, асаджу, асадзіш, асадзіць; зак., што.

Умацаваць што‑н. на чым‑н., надзець на што‑н.; прымацаваць. Асадзіць касу. // Уставіць у аправу, у рамку; аправіць. // Паставіць асаду ў вокны, дзверы. Асадзіць акно.

асадзі́ць ​2, асаджу, асадзіш, асадзіць; зак., каго-што.

1. Прымусіць рэзка спыніць, запаволіць бег. [Карла] ураз асадзіў каня, крута яго павярнуў і паскакаў прэч пад агульны рогат касцоў. Зарэцкі. // Прымусіць адступіць, падацца назад, асесці. [Багацель:] — Спачатку асадзі крыху назад, хай буферы вагонаў сціснуцца, а потым і перавядзі рэверс на пярэдні ход. Васілёнак. Кнігаўка крычыць, адводзіць драпежніка за Вятранку, а на птушанят ужо заглядзелася гадзюка: маленькія, але прагныя вочкі яе асадзілі іх у траву, пякуць, гатовы праглынуць. Бажко. // Прымусіць апусціцца ўніз. Уначы прайшоў дождж, патушыў пажары, асадзіў пыл і дым. Шамякін.

2. Разм. Зваліць ударам. Вось.. [Міхал] аднаго дзябёлага фашыста штыком пракалоў, другога прыкладам асадзіў, завязалася барацьба з трэцім. Гурскі.

3. перан. Прымусіць каго‑н., хто страціў у чым‑н. пачуццё меры і пад., перамяніць тон, прыціхнуць, змоўкнуць; абарваць ​1 (у 5 знач.). Цытвараў даўно назіраў за Чыжыкавым, падбіраў факты і меркаваў у зручны момант выступіць і асадзіць яго, калі не зусім, то на доўгі час. Алешка.

асадзі́ць ​3, асаджу, асадзіш, асадзіць; зак., каго-што.

Акружыць войскам умацаваны пункт. Асадзіць горад, крэпасць. // перан. Акружыць, стоўпіцца вакол каго‑, чага‑н., дамагаючыся чаго‑н.

асадзі́ць ​4, асаджу, асадзіш, асадзіць; зак., што.

Прымусіць вылучыцца з раствору, вадкасці і апусціцца на дно ў выглядзе асадку.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

асадзі́ць

I сов.

1. (крепко надеть на древко) насади́ть; (прикрепить к рукоятке — ещё) присади́ть;

а. малато́к (сяке́ру) — насади́ть молото́к (топо́р);

а. касу́ — насади́ть (присади́ть) ко́су́;

2. (вставить в оправу) опра́вить, обра́мить;

а. партрэ́т — опра́вить (обра́мить) портре́т;

3. (поставить косяки в окна, двери) установи́ть

II сов.

1. в разн. знач. осади́ть;

а. каня́ — осади́ть коня́;

~дзі́ наза́д! — осади́ наза́д!;

а. рой пчол — осади́ть рой пчёл;

а. бу́рныя пары́вы ра́дасці — осади́ть бу́рные поры́вы ра́дости;

2. разг. (ударом) свали́ть

III сов., воен. осади́ть;

а. крэ́пасць — осади́ть кре́пость

IV сов. (раствор) осади́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

зда́цца ​1, здамся, здасіся, здасца; здадзімся, здасцеся, здадуцца; пр. здаўся, ‑лася, ‑лося; заг. здайся; зак.

1. Спыніўшы супраціўленне, прызнаць сябе пераможаным. Гарнізон здаўся. Армія здалася. Здацца ў палон. □ Шмат разоў дзень змяняўся ноччу, а крэпасць жыла і на прапанову здацца адказала шквалам агню. Кудраўцаў. / Пра спыненне супраціўлення ў спартыўных гульнях. Шахматыст здаўся на трыццатым ходзе. // Адступіць перад цяжкасцямі, перашкодамі; паддацца, уступіць каму, чаму‑н. Нарэшце Іван здаўся: махнуў на ўсё рукой і паехаў у горад, завербаваўшыся ў брыгаду па будаўніцтву чыгуначных мастоў. Васілевіч. Лёнька папрасіў: — Чыжык, міленькі! Дай мне паднесці твой мяшок. У цябе рука баліць. Дай, га? — На, паднясі, — здаўся Чыжык. Няхай.

2. Даверыцца каму‑, чаму‑н., паспадзявацца на каго‑, што‑н. — Я ўжо цалкам здаюся на цябе, — пасмяяўся .. [Рыгор]. Гартны.

3. Разм. Аслабець фізічна; заняпасці. — Нешта я зусім здалася, — сказала [маці]. — Памажы хіба, сынок. Якімовіч.

•••

Здацца на літасць каго — здацца безагаворачна, без усякіх умоў.

зда́цца ​2, здамся, здасіся, здасца; здадзімся, здасцеся, здадуцца; пр. здаўся, ‑лася, ‑лося; зак.

1. Паўстаць у якім‑н. выглядзе, выклікаць пэўнае ўражанне. І сам Іванчык здаўся Міканору не гэткім, як раней, быццам яшчэ падрос хлопчык. Кулакоўскі. Стройная, рухавая, з кранутым ужо сонцам прыемным тварам, дзяўчына здалася Паходню знаёмай. Хадкевіч.

2. безас. каму. Узнікнуць у думках, адчуваннях; уявіцца. Пастам здалося, быццам нехта спрабуе акружыць лагер. В. Вольскі. Міколку здалося, што ў яліну стукнуў пярун. Лынькоў.

•••

Неба з аўчынку здалося гл. неба.

зда́цца ​3, буд. і заг. не ужываецца; пр. здаўся, ‑лася, ‑лося; зак., каму.

Разм. Спатрэбіцца. — І нашто табе здаўся гэты хор? Поп маўчыць, не лезе з хорам, дык табе трэба свае тры грошы ўткнуць. Колас. — Макар, там з ног збіліся, шукаючы цябе. — Навошта я каму здаўся? Сабаленка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

утрыма́ць ​1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., каго-што.

1. Трымаючы або падтрымліваючы, не даць упасці каму‑, чаму‑н. Рукі дрыжаць і не слухаюцца, не могуць утрымаць вясла. Ваданосаў. Дзяўчына хацела падняцца, каб выйсці з пакоя, але пабаялася, што ногі яе не ўтрымаюць, і засталася сядзець на месцы. Сіняўскі.

2. Спыніць, прыпыніць рух каго‑н.; стрымаць. Панця рвануўся бегчы, але бацька зноў утрымаў яго за крысо світкі. Кулакоўскі. Ганна цяжка дыхае, спрабуе ўскочыць, корчыцца, і мне з цяжкасцю ўдаецца ўтрымаць яе на ложку. Савіцкі.

3. Прымусіць застацца дзе‑н.; не адпусціць, затрымаць. — Уладзімір Мікалаевіч, прараба Мамкіну трэба ўтрымаць на будоўлі, — сказаў Мароз, прыгладжваючы касматыя сівыя бровы. — Утрымаць. Мыслівец. Язэп кінуў шапку на зямлю, сеў. Факт, утрымаць мінёраў ён не можа, не мае права. Другім яны не менш патрэбны. Асіпенка.

4. Стрымаць праяўленне якіх‑н. жаданняў, пачуццяў, учынкаў і пад. Ведаў.. [дзед], што варта каму-небудзь не ўтрымаць слязу, усхліпнуць, як не вытрымаюць і ўсе астатнія. Хадкевіч. Майстар глянуў на маёра: — Ваша знаёмая? Нешта ўтрымала Смірына ад прызнання. — Сваячка... Блізкая... Алешка.

5. Захаваць за сабой, не ўступіць каму‑н. іншаму. Утрымаць першынство. □ [Жанчына:] — А-а, зяцёк!.. Што ж [г]эта ты не ўтрымаў нявесту? Чыгрынаў. // Зберагчы ў памяці, не даць магчымасці знікнуць. — А памятаеш, дзе мы з табою ўпершыню спаткаліся? — пытаўся Валошын. [Купрыянаў:] — Шмат год прайшло, хіба ўсё ўтрымаеш у галаве... Гурскі. // Не здаць непрыяцелю пазіцыю, крэпасць, горад і пад. Палякі намагаліся з усіх сіл, каб адбіць атаку і ўтрымаць свае пазіцыі. Колас.

6. Вылічыць, не выплаціць (якой‑н. сумы). Утрымаць пяць рублёў з зарплаты.

•••

На ланцугу не ўтрымаць — сілай не ўтрымаць.

утрыма́ць ​2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., каго.

Забяспечыць сродкамі для існавання, пракарміць. [Косця:] — Бацька распрадаўся зусім, а ўтрымаць мяне ў гімназіі не здолеў. Карпюк.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

зда́цца

I сов.

1. в разн. знач. сда́ться; (о побеждённом городе, крепости и т.п. — ещё) пасть;

гарнізо́н зда́ўся — гарнизо́н сда́лся;

крэ́пасць здала́ся — кре́пость сдала́сь (па́ла);

шахматы́ст зда́ўся — шахмати́ст сда́лся;

з. пе́рад ця́жкасцямі — сда́ться пе́ред тру́дностями;

2. ослабе́ть; сдать;

за апо́шні год ён зусі́м зда́ўся — за после́дний год он совсе́м ослабе́л (сдал);

◊ з. на лі́тасць перамо́жцы — сда́ться на ми́лость победи́теля

II сов., безл. почу́диться, причу́диться; помере́щиться, показа́ться; приви́деться, пригре́зиться

III сов., разг. пона́добиться;

нашто́ я табе́ зда́ўся? — заче́м я тебе́ пона́добился?

IV сов., разг. положи́ться, понаде́яться;

я на яго́ зда́ўся, а ён падвёў — я на него́ положи́лся (понаде́ялся), а он подвёл

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

аблажы́ць сов.

1. (положить что-л. вокруг кого-, чего-л.) обложи́ть; (покрыть, выстлать что-л. чем-л.) вы́ложить;

2. (книгу, тетрадь) обверну́ть, оберну́ть;

3. (налогом, штрафом) обложи́ть;

4. отверну́ть, опусти́ть; отложи́ть;

а. каўне́р — отверну́ть (опусти́ть, отложи́ть) воротни́к;

5. (покрыть со всех сторон) обложи́ть; (о тучах и т.п. — ещё) заволо́чь, обволо́чь;

~жы́ла язы́к — обложи́ло язы́к;

хма́ры ~жы́лі не́ба — ту́чи обложи́ли (заволокли́, обволокли́) не́бо;

6. воен. обложи́ть, осади́ть;

а. крэ́пасць — обложи́ть (осади́ть) кре́пость;

7. (обшить) оторочи́ть; вы́ложить;

а. аксамі́там — оторочи́ть (вы́ложить) ба́рхатом;

8. разг. (опрокинуть наземь; умертвить) повали́ть, свали́ть; уби́ть;

кабана́ ~жы́ў пудо́ў на пятна́ццаць — кабана́ свали́л (уби́л) пудо́в на пятна́дцать;

9. прост. (грубо обругать) обложи́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

абысці́, абыду, абыдзеш, абыдзе; пр. абышоў, ‑шла, ‑шло; заг. абыдзі; зак., каго-што.

1. Рухаючыся па крузе, прайсці вакол каго‑, чаго‑н. Стаў клікаць Дубяга бацькоў і сям’ю. Кругом абышоў ён сялібу сваю. Ніхто не азваўся. Танк. Абыдзе Ян камень навокал, нават абмацае яго рукою і плюне. Пестрак. // Абкружыць, абступіць. Кінь вокам на увесь абшар зямлі: Вось хату шчыльна абышлі Парканы з вострымі цвікамі. Багдановіч.

2. У ваеннай справе — зайсці ворагу з тылу або з фланга, каб акружыць яго. Па горадзе хадзілі розныя чуткі: адны казалі, што нашы войскі занялі Кенігсберг, другія, што нямецка-фашысцкія войскі абышлі Брэсцкую крэпасць, хоць гарнізон не здаўся і вядзе гераічную барацьбу. Гурскі.

3. Прайсці бокам, мінуўшы каго‑, што‑н.; абагнуць каго‑, што‑н. Абысці вёску. □ Батальён потайкам уначы абышоў Прымакі і Вепры і хаваўся ў лесе, выставіўшы варту і рассыпаўшы дазоры. Колас. // перан. Мінуць, не закрануць каго‑, што‑н. [Волька:] — Людзей неяк мінае, а мяне ні адна бяда не абыдзе. Васілевіч. // перан. Знарок пазбегнуць, не закрануць чаго‑н. (у размове, апавяданні і пад.). І той выпадак недарэчны — Аб ім так прыкра ўспамінаць — Ён [Гедвіла] абышоў лагодна, «гжэчна», Бо ж людзям трэба меру знаць. Колас. // перан. Не палічыцца з чым‑н., не прыняць пад увагу, не ўлічыць чаго‑н. Абысці закон, загад. // перан. Пакінуць без павышэння, узнагароды і пад.

4. Прайсці па ўсёй прасторы чаго‑н., наведаць розныя месцы. Сёння з песняй абыду я Уваскросшую з руінаў Залатую, маладую Нашу родную краіну. Панчанка. Шмат вёсак і гаспадароў абышоў Пракоп, але прыпынку ўсё не знаходзілася. Колас. // Падысці да кожнага па чарзе. Нецярпліва прычакаў.. [Гушка] пачатку работы і абышоў усіх рабочых, шукаючы Адася. Чорны. // Пашырыцца, стаць усюды вядомым. Навіна абышла ўвесь раён.

5. Падмануць, ашукаць. Вер людзям, ды не будзь занадта прасцяком, Бо іншы дабрадзея носіць маску, Каб пры выпадку абысці цябе цішком... Валасевіч. Міхайлаў быў добры канцылярыст, ён умеў абысці паперкаю начальства. Шынклер.

6. Перамагчы, узяць верх; выперадзіць. Доўгі і тонкі, як вудзільна, Стась Рудніцкі рыўком абышоў Віктара, а потым і Васіля. Шашкоў.

•••

За вярсту абысці — не мець жадання сустракацца, бачыцца з кім‑н.; пазбягаць каго‑, чаго‑н.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

здаць, здам, здасі, здасць; здадзім, здасце, здадуць; пр. здаў, ‑ла, ‑ло; зак., каго-што.

1. Перадаць каму‑н. даручаную справу, абавязкі, рэч і пад. пры вызваленні ад выканання чаго‑н. Здаць станок. Здаць дзяжурства. □ — Пакуль мы стаім, вы якраз управіцеся здаць камандаванне. Мележ. Свае старшынскія абавязкі Люба здала Міхалу. Васілевіч. // Перадаць пэўнай асобе або ў пэўнае месца вынікі, прадукты сваёй працы для далейшага іх выкарыстання. Здаць хлеб дзяржаве. Здаць твор у друк. □ На нарыхтоўчыя пункты калгас здаў ужо больш 300 свіней. «Звязда».

2. Аддаць куды‑н. з якой‑н. мэтай. Здаць рэчы ў багаж. // Накіраваць на вучобу, службу і пад. Валодзя пісаў аб .. жыцці ў дзіцячым доме, куды яго здалі партызаны. Шамякін. // Вярнуць тое, што знаходзілася ў часовым карыстанні. Здаць кнігі ў бібліятэку. // Аддаць тое, чым не дазволена карыстацца. Здаць зброю.

3. Перадаць, аддаць каму‑н. у часовае карыстанне, у наём, у арэнду. Здаць пакой кватарантам. □ Дык у той самы вечар адбылася ў мястэчку вось якая справа: поп здаў у арэнду ўсю сваю зямлю. Чорны.

4. Раздаць карты ў гульні. — Звонкі козыры, — здаў Паўлюк карты і абцёр пот са лба. Гарэцкі.

5. Паспяхова прайсці праверку якіх‑н. ведаў, умення што‑н. рабіць. Здаць залік. Здаць нормы па бегу.

6. Спыніўшы супраціўленне, аддаць, пакінуць ворагу. Здаць горад. Здаць крэпасць. // Пацярпеўшы няўдачу, адмовіцца ад далейшай гульні, барацьбы і пад. Здаць шахматную партыю.

7. а таксама без дап. Аслабіць сілу, інтэнсіўнасць, тэмп і пад. чаго‑н. Падабаўся Пазняку гарачунаўскі тэмп у рабоце, таму і забірала трывога, каб дружбак не здаў яго. Шахавец. / Пра мароз, зіму і пад. Над вясну мароз здаў.

8. без дап. Разм. Фізічна аслабець; заняпасці. Здаў за той год Сцяпан, азыз .., ссівеў. «Беларусь». Неўзабаве занядужала маці і памерла, а пасля бацька здаў. Гурскі. // Страціць вытрымку, самавалоданне і пад. Грышка струсіў, здаў, заплакаў. Хоць напаў зусім не воўк, А абучаны сабака Пагранічнікаў-байцоў. А. Александровіч. // Перастаць дзейнічаць у выніку хваробы, псавання і пад. Сэрца здало. Матор здаў. Машына здала.

•••

Здаць у архіў — прызнаць застарэлым, малапатрэбным, забыць; перастаць лічыцца з кім‑н.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

або́

1. союз разд. и́ли; ли́бо;

а. перамагчы́, а. паме́рці — и́ли (ли́бо) победи́ть, и́ли (ли́бо) умере́ть;

а. за́ўтра, а. пасляза́ўтра — и́ли (ли́бо) за́втра, и́ли (ли́бо) послеза́втра;

даво́дзілася е́хаць а. ісці́ пе́шшу — приходи́лось е́хать и́ли (ли́бо) идти́ пешко́м;

2. союз присоед. и́ли, а та́кже; и;

на дне рэк, мо́раў а. азёр — на дне рек, море́й и́ли (а та́кже, и) озёр;

3. союз пояснит. и́ли;

самалёт, а. аэрапла́н — самолёт, и́ли аэропла́н;

лінка́р, а. плаву́чая крэ́пасць — линко́р, и́ли плаву́чая кре́пость;

4. союз вопр. разг. и́ли? ра́зве?;

а. ж гэ́та не пра́ўда? — ра́зве же э́то не пра́вда?;

а. ты рашы́ў аста́цца? — и́ли (ра́зве) ты реши́л оста́ться?;

5. межд. (выражает удивление) разг. ба!

а.! і ён тут! — ба! и он здесь!;

◊ або́ — або́ — и́ли — и́ли

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

трыма́цца несов.

1. в разн. знач. держа́ться; (в определённых условиях — ещё) содержа́ться;

ён ~ма́ўся за гэ́ту слу́жбу — он держа́лся за э́ту слу́жбу;

гу́зік ~ма́ецца на ні́тачцы — пу́говица де́ржится на ни́точке;

т. на нага́х — держа́ться на нога́х;

т. пра́віла — держа́ться пра́вила;

т. ўбаку́ — держа́ться в стороне́;

крэ́пасць до́ўга ~ма́лася — кре́пость до́лго держа́лась;

ён до́ўга ~ма́ўся, але́ пасля́ распла́каўся — он до́лго держа́лся, но пото́м распла́кался;

ко́ні ~ма́юцца ў до́брых умо́вах — ло́шади соде́ржатся (де́ржатся) в хоро́ших усло́виях;

2. (сохраняться) держа́ться, продолжа́ться, стоя́ть;

халады́ ~ма́ліся да ма́я — холода́ держа́лись (продолжа́лись, стоя́ли) до ма́я;

3. страд. держа́ться; см. трыма́ць;

◊ цяпе́р ~ма́йся! — тепе́рь держи́сь!;

т. рука́мі і зуба́мі — держа́ться зуба́ми;

т. ў цяні́ — держа́ться в тени́;

т. за спадні́цу — (чыю) держа́ться за ю́бку (чью);

т. ду́мкі — приде́рживаться мне́ния (взгля́да);

т. сярэ́дзіны — держа́ться середи́ны;

т. як чорт за душу́ — держа́ться как чёрт за́ душу;

абе́дзвюма рука́мі т. — обе́ими рука́ми держа́ться;

ледзь т. на нага́х — едва́ держа́ться на нога́х;

ледзь-ле́дзь душа́ трыма́ецца — е́ле-е́ле душа́ в те́ле

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)