На́рыць ’бадзяцца’ (Бяльк.). Разам з ны́рыць ’тс’ (Бяльк.) да *ner‑/nor‑/nar‑, што адлюстроўваюць аблаўтныя адносіны прасл. *noriti, роднаснага літ. nérti ’знікаць, ныраць, уцякаць у нару, у лес, у поле’, параўн. шны́рыць і шна́рыць ’шастаць, шукаць’, гл. нара́.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Спата́чаваць ‘сачыць, падглядваць; выкрываць, лавіць (на чым-небудзь); разумець’ (Нас., Стан.). Насовіч (Нас., 608) выводзіў з *tekti ‘бегчы, рухацца’, гл. уцякаць. Няпэўна. Магчыма, ітэратыў да папярэдняга слова. Тады да та́каць ‘паддакваць, пагаджацца’, параўн. рус. та́кать ‘тс’, та́чить ‘песціць, апекавацца’, балг. та́ча ‘паважаць, шанаваць’, гл. так (Трубачоў у Фасмер, 4, 29).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мата́ць¹, -а́ю, -а́еш, -а́е; -а́ны; незак.
1. што. Віць, навіваць, накручваць.
М. ніткі.
2. чым. Рухаць з боку ў бок, махаць чым-н.
М. галавой.
3. Хутка ісці, бегчы куды-н.; уцякаць, паспешна выбірацца адкуль-н. (разм., груб.).
Матай адсюль!
|| зак. намата́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; -а́ны (да 1 знач.); наз. намо́тка, -і, ДМ -тцы, ж. (да 1 знач.).
|| аднакр. матну́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -няце́, -ну́ць; -ні́ (да 2 знач.).
|| наз. мата́нне, -я, н. (да 1 і 2 знач.).
|| прым. мата́льны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Пы́рхаць ’пералятаць з месца на месца; з шумам выпускаць паветра’ (ТСБМ; Нас.; Шымк. Собр.; Шат.; Гарэц., шальч., Сл. ПЗБ), пы́рхнуць (Федар. 1; Сержп.) ’пырскаць, крапіць, імжэць’: пырхае дошч (ашм., Сл. ПЗБ), выкл. пы́рх (пырьх) (ЭШ; мсцісл., Нар. лекс.), пырхун ’хто фыркае, пакашлівае’ (Шымк. Собр.), укр. пи́рха́ти ’узлятаць; фыркаць’, рус. пы́рхать ’фыркаць, кашляць’. Гукапераймальнае, суадноснае з пу́рхаць (гл.); паводле Смаль–Стоцкага (Приміт, 168), стары выгук, імітуючы фырканне і адлёт птушкі, прадстаўлены варыянтамі ўкр. пирх, перх, порх, пурх; польск. pierzchać ’пырскаць, сыпаць іскрамі’, перан. ’уцякаць’, славен. prhati ’фыркаць, трапятаць’, чэш. prchati ’уцякаць’ і інш. даюць падставы Сною (497) бачыць супадзенне дзвюх асноў: прасл. *pъrxati ’пырхаць, узлятаць’ і *pьrxъ ’нешта распыленае’ (гл. перхаць), што зусім не абавязкова, улічыўшы анаматапеічны характар слоў, параўн. Банькоўскі, 2, 562 (рэканструюе *pṛ́xati ітэратыў да *pṛ́xnǫti); параўн. таксама Куркіна, Этимология–1994–1996, 199; ЕСУМ, 4, 374.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Дра́паць ’драпаць, драць’ (БРС, Нас., Касп., Шат.), ’уцякаць’ (Нас.), драпану́ць ’хутка ўцячы’ (Касп.). Прасл. *drapati ’драпаць, драць’: рус. дра́пать, дря́пать, укр. дра́пати, дря́пати, польск. drapać, чэш. drápati, славац. driapať, балг. дра́пам, серб.-харв. дра́пати і г. д. У некаторых слав. мовах развілося значэнне ’ўцякаць’ (польск., рус., бел.). Дзеяслоў *drapati звязаны з прасл. *dьrati. Параўн. Фасмер, 1, 535; Бернекер, 1, 220; Трубачоў, Эт. сл., 5, 101–102.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сце́клы ’шалёны’ (трак., Сл. ПЗБ). Аўтары слоўніка параўноўваюць з польск. wściekły ’тс’, што, магчыма, было крыніцай запазычання (з адпадзеннем пачатковага w‑). Параўн., аднак, харв. stékel ’шалёны, люты, ачмурэлы’, славен. stékel ’шалёны (пра сабаку)’, макед. дыял. стекает се ’злавацца, шалець’, для якіх рэканструюецца аснова прасл. *sъtek‑ (Куркіна, Этимология–1979, 27), гл. сцякці; польск. дзеяслоў, з якога выводзіцца адпаведная форма, узыходзіць да *vъz‑tekti (Борысь, 715), гл. цячы, уцякаць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
куст, ‑а, М ‑сце, м.
1. Нізкарослая дравяністая расліна, у якой галіны пачынаюцца амаль ад самай паверхні глебы. Куст бэзу. Куст парэчак. Куст маліны.
2. Травяністая расліна, сцябліны якой растуць пучком. Куст быльніку. Куст суніц.
3. перан. Аб’яднанне якіх‑н. прадпрыемстваў, арцелей і пад.
•••
Какаінавы куст — трапічная расліна сямейства какаінавых, лісце якой утрымлівае какаін і іншыя алкалоіды; кока 2.
Глядзець (пазіраць) у кусты гл. глядзець.
У кусты (хавацца, уцякаць і г. д.) — далей ад адказнасць ад непасрэднага ўдзелу ў справе.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Лы́ткаць ’хадзіць з хаты ў хату’ (Ян.), паўд.-усх. лыта́ць ’дарэмна бегаць’. Генетычна звязана з рус. лыта́ть і лы́тать ’гультаяваць’, ’бадзяцца’, ’хавацца, уцякаць’, з балг. лу́там се ’бадзяюся’, серб.-харв. лу́тати, макед. лута ’тс’. Прасл. lutati/lytati/lunjati < і.-е. *(s)leu̯t‑/*(s)lou̯t‑/*(s)lut‑ (лат. lutêt, lutinât ’балаваць’, новав.-ням. liederlich ’распуснік’, Lotter ’гультай’, ст.-англ. lýðre ’убогі’, ст.-грэч. λεύτων ’запаволена’ (Бернекер, 748; Фасмер, 2, 542; Скок, 2, 332–333; Бязлай, 2, 157; БЕР, 3, 526).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
упада́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. Незак. да упасці (у 3 знач.).
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.), у што. Улівацца, уцякаць. Там, дзе ў раку ўпадае вузенькі ручаёк, я спыніўся. Ваданосаў. Неўзабаве [людзі] апынуліся каля невялікай рэчкі, якая ўпадала ў Нёман. Гурскі.
3. за кім-чым. Разм. Даглядаць каго‑, што‑н. Не ўпадаў стары ні за гаспадаркаю, ні за ўласнаю зямлёю. Лужанін. Ласкавая, дагодлівая і яшчэ рухавая кабета, [цётка Макрына] вельмі ўпадала за сваімі «нявестачкамі». Ракітны.
4. за кім. Разм. Заляцацца да каго‑н. Упадаць за дзяўчынаю.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
мата́ць 1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. што. Віць, навіваць, накручваць. Матаць ніткі. Матаць шоўк.
2. чым. Рухаць з боку ў бок, махаць чым‑н. Матаць нагамі. □ Жарабок матаў галавой то ўніз, то ўгору, вадзіў ноздрамі ад свежага паху сасонніку. Ермаловіч.
3. Разм. груб. Хутка ісці, бегчы куды‑н.; уцякаць, паспешна выбірацца адкуль‑н. — Хведар, — крычыць Цопа, — матай у цэнтр, няхай мяхі даюць. Скажы, што малацьбу пачалі. Асіпенка.
•••
Матаць (сабе) на вус — запамінаць што‑н. з якой‑н. мэтай.
мата́ць 2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак., што і без дап.
Разм. Неэканомна, неразумна траціць грошы, маёмасць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)