во частица указ. вот; во;
во, як трэ́ба рабі́ць — вот, как на́до де́лать;
во, яко́га со́ма злаві́ў! — во, како́го сома́ пойма́л!
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
вунь, часц.
1. указ. Ужыв. для ўдакладнення месца ці месцазнаходжання каго-, чаго-н.
Вунь там, каля лесу.
А вунь, што гэта за дрэва?
2. вылуч. Вылучае або падкрэслівае значэнне таго ці іншага слова ў сказе.
Вунь нядаўна мы іх бачылі тут.
3. узмацн. У спалучэнні з займеннікамі ўказвае на меру або ступень якасці чаго-н.
Вунь колькі ягад вы набралі.
Вунь якая глыбокая яма.
4. у знач. прысл. У тым месцы, не тут.
Вунь відаць вёска.
◊
Вунь (яно) што або вунь (яно) як (разм.) — вокліч для выказвання здзіўлення або ўсведамлення.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Вунь прысл. (БРС, Гарэц., Байк. і Некр., Касп., Шат.). Звязана з дыял. вун, рус. вонь, вон, дыял. вωн, укр. он, онь, што ў сваю чаргу звязваюць з асабовым займеннікам ён (он, вон) (Сабалеўскі, Лекции, 96; Праабражэнскі, 1, 133; Фасмер, 2, 348). Змена галоснай у выніку лабіялізацыі пачатковага націскнога о (параўн. навагр. вонь ’вунь’, З нар. сл.); параўн. унь ’вунь’ як пераходны этап ад палес. онь да вунь. У сваю чаргу палес. онь з указ. часціцы о (літаратурнае во) і дэйктычнай часціцы -нь; параўн. іншую форму для ўказання на блізкі прадмет вось (ось < о + сь).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прывіле́я ’выключнае права, якім карыстаецца хто-небудзь у адрозненне ад іншых’ (Бяльк., ТСБМ), прывіле́й ’права ўвогуле, якое засноўваецца на пісьмовым дакуменце; прывілея’ (Нас., Гарэц., Ласт., Байк. і Некр., Др.-Падб.). Працягвае ст.-бел. привилеи (Грамата Вітаўта 1388 г.), привилей, прывилей, привелей, привилий, привилье, прывилье ’ўрадавы ўказ, прывілея’ (з 1434 г.), якое са ст.-польск. przywilej (1393 г.) < лац. prīvilēgium (Булыка, Лекс. запазыч., 57). Таксама з польскай і іншыя ўсходнеславянскія формы: рус. смал. приви́лье ’павяленне, указ; прывілея’, укр. привіле́й, привиле́й ’прывілея’ (Фасмер, 3, 363; ЕСУМ, 4, 569; Банькоўскі, 2, 954).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
осо́бый
1. (особенный) асаблі́вы; (специальный) адмысло́вы; спецыя́льны;
2. (отдельный, независимый от других) асо́бны; асо́бы; (непохожий на других) адме́нны;
осо́бый отря́д асо́бы атра́д;
осо́бый ука́з асо́бы ўка́з;
осо́бый пара́граф асо́бы пара́граф;
◊
осо́бое мне́ние асо́бная ду́мка.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Зігза́г ’ломаная лінія’. З рус. зигза́г ’тс’ (з 1803 г., зикзак з 1780 г., сиксак — з 1750–1760 гг.), франц. zigzag ’тс’ (з 1680 г., з 1662 г. у тапоніме), ням. Zickzack ’тс’ (каля 1700 г.). Формы сиксак, зикзак у рус. ваенных дакументах для абазначэння формы акопаў з ням., дзе фіксуецца і Sicksac. Ням. Zickzack (першасна ў вышэй указ. ваенным значэнні) лічаць падваеннем Zacke ’зубец’ паводле мадэлі Wirwarr і г. д. Біржакава, 122, 277; Шанскі, 2, З, 91; Фасмер, 2, 96; Даза, 761 (у ням. гукапераймальнае?); Паўль, Wörterb., 767. Блок–Вартбург (673), грунтуючыся на ранняй фіксацыі ў франц. і спасылаючыся на мадэль tic‑tac (цік-так), не лічаць, што франц. < ням., у карысць чаго і ням. напісанне пры першай лексікаграфічнай фіксацыі (1727 г.) sicsac (Клюге, 435).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гэ́тулькі разг.
1. нареч. сто́лько;
вам не́льга г. чыта́ць — вам нельзя́ сто́лько чита́ть;
2. мест. указ. сто́лько;
г. людзе́й сышло́ся, як ніко́лі! — сто́лько люде́й сошло́сь, как никогда́!;
г. напіса́ць! — сто́лько написа́ть!
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ца́рскі в разн. знач. ца́рский;
ц. ўказ — ца́рский ука́з;
ц. рэжы́м — ца́рский режи́м;
~кая раско́ша — ца́рская ро́скошь;
○ ~кая гарэ́лка — хим. ца́рская во́дка;
~кія дзве́ры — церк. ца́рские врата́;
◊ ц. абе́д — ца́рский обе́д;
~кі стол — ца́рский стол
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
◎ Ноў 1 ’маладзік’ (ваўк., Сл. ПЗБ). Паводле Машыннага (Atlas, 1, к. 5), вынік экспансіі з захаду ўтварэнняў з ’новы’ (пра месяц) на тэрыторыю з матывацыяй ’малады’, параўн. польск. now, nowy miesiąc, księżyc na nowiu, чэш. лоі/ (mesie), mesie na nove, ням. Neumond, англ. new moon, франц. nouvelle tune, лац. luna nova і пад. Рус. месяц на нови (Даль, без указ, месца) і зафіксаванае ў слоўніку Жэляхоўскага ўкр. нів знаходзяцца на перыферыі гэтай інавацыі, аднак параўн. рус. арх. нова ’маладзік’ (СРНГ). Па паходжанню кароткі прыметнік (*пооъ < *пооъ mesęcb) або адпрыметнікавы назоўнік (*novb), гл. новы.
◎ Ноў 2, (новь) ’час з’яўлення новага хлеба, новы хлеб’ (Нас.), от нова до нова ’круглы год, ад старога да новага ўраджаю’ (ТС), рус. новь ’новы ўраджай; нешта новае, якое толькі што з’явілася’. Да новы (*пооъ), параўн. навіна ’новы ўраджай, першы ўраджай’.
◎ Ноў 3 ’новаўзаранае поле, цаліна’ (Яшк.), сюды ж коўка ’тс’ (Бяльк.), рус. новь ’тс’. Да новы ’новаўзараны’, параўн. навіни ’новаўзаранае поле’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сёе (род. сяго́) мест. указ., ср. сё;
ні то́е ні сёе — ни то ни сё, серёдка на полови́нку;
то́е ды сёе — то да сё;
ні з таго́ ні з сяго́ — ни с того́ ни с сего́; с бу́хты-бара́хты
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)