разло́гі, ‑ая, ‑ае.
Шырокі, пакаты. На ўзбярэжжах, на разлогіх, чараты — куды ні глянь. Машара. Сэрца апалена болем, гатова даўно Выйсці насустрач вятрам на палетках разлогіх. Тарас. // Раскідзісты, разложысты. Разлогі дуб. □ Вось вялізны конь, запрэжаны ў разлогія санкі, паволі плыве па небе. Стаховіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
спу́сцісты, ‑ая, ‑ае.
1. Які паступова, непрыкметна спускаецца; пакаты. Клебер убачыў зацэментаваны край колішняга акопа.. Там, дзе не было цэменту, край аб’ехаў і быў спусцісты. Чорны. Бераг рабіўся ўсё больш спусцісты. Місько.
2. Які звешваецца, спускаецца ўніз. [Вецер] падхоплівае пасмамі спусцістае голле бярэзін. Мурашка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ву́гар ’высокае месца, бугор’ (Прышч., дыс.). Рус. уго́р ’круты бераг ракі, круча, пакаты пад’ём угору’. Ад у‑ і гара (Фасмер, 4, 146).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сусло́н ’малая ўкладка снапоў у полі’ (пін., ДАБМ, камент., 877), ’нахіл’, сусло́ны ’нахілены, пакаты’ (Ласт.). Укр. суслі́н ’укладка снапоў у полі’ (з рус., ЕСУМ, 5, 483), рус. сусло́н ’тс’. Прыставачнае ўтварэнне ад сланіць, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пла́зкі ’адхоністы, гладкі’ (ТС), ’пакаты, спадзісты (бераг ракі, возера)’, пласкі, пласкый ’тс’ (сен., слонім., ЛА, 2), стол., сен. плаская, кам., брэсц., кобр. плоска ’пакатая страха’ (ЛА, 4), плазам ’плоска’ (Нас.), плазаваты ’адхонны (пра страху)’: страха зусім плазма лежыць (ТС). З польск. płaski ’плоскі, роўны’, якія развіліся ў выніку пераносу значэння ’роўны, плоскі’ > ’лагодны, паступовы’, асабліва ў проціпастаўленні ’пакаты’ — ’стромы’. Параўн. ст.-польск. iść płozą ’паводзіць сябе лагодна, абачліва, бесканфліктна’. Параўн., відаць, запазычанае ст.-рус. плазь ’плоскасць, роўнае месца’ (XVП ст., Лексикон словено-латинский). Сюды ж маладз. плазёіі ’больш плоска’ (Жыв. сл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ложны ’пахілы’ (віл., глыб., Сл. ПЗБ). Утворана ад асновы log‑ (> ložь‑nъ), як падоўжны. Варыянт ложмы ’пакаты, спадзісты’ (Сцяшк.; КЭС, лаг.) узнік пад уплывам семантычна блізкага стромы або ў выніку ад’ідэацыі прыслоўя ложма (Сл. ПЗБ), лёгма (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Віспа ’нізкі пакаты пясчаны бераг’ (стол., Яшк.). Укр. виспа ’востраў’, польск. wyspa. Бел. лексема запазычана з польск. мовы (з пераносам значэння ’востраў’ → ’нізкі бераг’). Польск. wyspa Брукнер (639) суадносіць з дзеясловам suć, spę ’насыпаць’ (параўн. яшчэ рус. сопка, бел. сопка). Гл. вы́сып.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Атво́ная ’пакатая, спадзістая (пра страху)’ (Інстр. II). Рус. дыял. отвон(н)ый ’знешні’, ’пакаты, спадзісты’. Для значэння ’знешні’ слова этымалагізуецца лёгка, з тым самым вон‑, што ў вон‑кавы: з от + вън‑ьн‑ыи. Далейшае — перанос значэння на ’спадзісты’ звязаны, відаць, са стратай унутранай формы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
нака́т, ‑а і ‑у, М ‑каце, м.
1. ‑у. Дзеянне паводле дзеясл. накатаць (у 1 знач.).
2. ‑а. Рад бярвёнаў, жэрдак і пад., насланых паверх або пад нізам чаго‑н.; насціл. Уздоўж дарогі жаўцелі траншэі, смалістымі канцамі сасновых накатаў бялелі зямлянкі. Ставер. Бліндаж салдацкі ў тры пакаты, І ўсё як трэба ў бліндажы... Калачынскі.
3. ‑а. Слой фарбы на прыладзе для атрымання адбітку на якой‑н. паверхні (на сцяне, паперы і інш.). Тонкі накат фарбы на стэрэатыпе. // Узор на сценах. Праз адчыненыя дзверы ў пакоях відаць быў свежы накат на сценах. Асіпенка.
4. ‑а. Утрамбаваны калёсамі шлях, каляіна. Цвёрды накат дарогі. □ Свежыя пакаты калёс, мноства конскіх слядоў вялі з лясной дарожкі на шлях. М. Ткачоў.
5. ‑у. Спец. Рух па інерцыі.
6. ‑у. Спец. Рух гарматы ўперад пасля аддачы назад пры стрэльбе.
7. ‑у. У більярдзе — спосаб удару, калі шар, якім б’юць, коціцца за шарам, які б’е.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Прыпа́дзісты 1, прыпа́дістая ’аб зямлі — неўраджайнае поле з мноствам ям’ (Выг. дыс.). Рус. смал., цвяр. припа́дливый ’зацвярдзелы (пра зямлю, глебу)’, кур. припа́дный ’тс’. Да прыпада́ь 1 (гл.) у значэнні ’шчыльна прылягаць’, параўн. таксама прыпадзь 2 (гл.).
Прыпа́дзісты 2 ’прыземісты’ (чэрв., Сл. ПЗБ). Укр. припа́дистий ’пакаты, спадзісты’, припа́дливий ’нізінны’. Да прыпада́ць 1 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)