гатава́цца, -ту́юся, -ту́ешся, -ту́ецца; -ту́йся; незак.
1. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Варыцца (пра ежу).
На пліце гатуецца крупнік.
У чайніку гатуецца вада (кіпіць).
2. да чаго або з інф. Рыхтавацца да чаго-н., да якой-н. дзейнасці (разм.).
Г. да вяселля.
|| зак. згатава́цца, 1 і 2 ас. не ўжыв., -ту́ецца (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
упо́равень, прысл. і прыназ. з Т (разм.).
1. прыназ., з чым. На адной лініі, вышыні, глыбіні і пад.; на адным узроўні.
Вада ў. з краямі бочкі.
Самалёт ляціць у. з воблакамі.
2. прысл., з кім. Аднолькава, на роўных правах.
Адчуваць сябе ў. з іншымі.
3. прыназ., з кім-чым. Поруч, побач.
Сядзець у. з кім-н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
утвары́ць, -вару́, -во́рыш, -во́рыць; -во́раны; зак., што.
1. Стварыць сабой, выклікаць сабой узнікненне чаго-н.
Лініі ўтварылі прамы вугал.
Вада ўтварыла ў зямлі паглыбленне.
2. Арганізаваць, заснаваць.
У. ваенна-палітычны саюз.
3. Зрабіць што-н. нечаканае, непажаданае, напракудзіць (разм.).
Ай, што вы, дзеці, тут утварылі!
|| незак. утвара́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. утварэ́нне, -я, н. (да 1 і 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
падмы́ць, -мы́ю, -мы́еш, -мы́е; -мы́ты; зак.
1. каго-што. Вымыць ніжнюю частку цела.
П. дзіця.
2. што. Вымыць на скорую руку (разм.).
П. падлогу.
3. што. Размыць знізу.
Вада падмыла берагі ракі.
|| незак. падмыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| звар. падмы́цца, -мы́юся, -мы́ешся, -мы́ецца (да 1 знач.); незак. падмыва́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.
|| наз. падмыва́нне, -я, н. (да 1 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пацурча́ць і пацурчэ́ць, ‑чыць; зак.
1. Пачаць цурчаць, цурчэць. Хвілін праз колькі проста над дахам загрымеў гром і на галовы гледачоў пацурчала дажджавая вада. Чыгрынаў.
2. Цурчаць, цурчэць некаторы час.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ушэ́сце, ‑я, н.
Адно з царкоўных хрысціянскіх свят. Да самага, бадай, ушэсця тут [за вёскай] стаіць вясновая вада, і сюды ў гэтую пару не сунешся ні з сякераю, ні з касою. Дзятлаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вадаме́ры, вадаме́рнікі ’мошкі ў выглядзе павукоў з доўгімі нагамі’ (КЭС; Інстр. II), вадаме́рка ’тс’ (КТС). Рус. водомерка ’Hydrometra, даўганожка, вадзяны павук’. Да вада і мераць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Суга́ ’мыс’ (Ласт.). Параўн. укр. карп. суг ’упадзіна ў зямлі’. Няясна. Магчыма, тое ж, што і аргат. суга́ ’вада’ (дрыб., шкл., навазыбк., Рам. 8–9), якое выводзіцца з тур. асман. su ’вада’ (гл. Горбач, Арго, 34), г. зн. ’месца каля вады’; назва па сумежнасці? Менш верагодная сувязь з укр. суга́ ’ржавая вада на балоце’, ’асадак у алеі’, балг. съ́га ’плесня на паверхні віна’, для якіх узнаўляецца прасл. дыял. *sǫga, гл. Пятлёва, Этимология–1976, 45; ЕСУМ, 5, 465. Можа быць і адваротным дэрыватам ад сузок (гл.) з “этымалагічным” узнаўленнем ‑г‑. Пацюпа (Arche, 2007, 3, 170) выводзіць з сугба́ ’выгін знутры’ (ад гібаць, гбаць ’згінаць’), у такім выпадку трэба дапусціць атаясамліванне фіналі -ба з адпаведным суфіксам і яго адсячэнне, што малаверагодна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вадаве́рць ’вір’ (Гарэц.; Яруш.). Складанае слова: вада + вярцець ’круціць’. Рус. водоворот, макед. водовртеж, балг. водовъртеж ’тс’ дазваляюць меркаваць, што існавала праславянская складаная лексема са значэннем ’вір’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ *Пу́кавадзь, пу́ководзь ’разуха-асака’ (ТС). Першапачаткова, відаць, *пу́коваць, вытворнае ад пуковаты ’з вялікай колькасцю пукоў’ (гл. пук 3) з азванчэннем канцавога зычнага (пад уплывам вада, вадзяны!).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)