не́дзе, прысл.
1. У нейкім, дакладна невядомым месцы; дзесьці.
Н. пачуўся стрэл.
2. з інф. Няма месца (дзе можна было б што-н. зрабіць, размясціцца і пад.).
Схавацца н.
3. з інф. Неадкуль (што-н. узяць, атрымаць і пад.).
Н. было напіцца.
4. Невядома куды, кудысьці.
Сысці н. з дому.
5. Ужыв. ў выпадках, калі дакладна не вызначаецца час дзеяння.
Прыехалі н. к вечару.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
дабра́цца, -бяру́ся, -бярэ́шся, -бярэ́цца; -бяро́мся, -бераце́ся, -бяру́цца; -бра́ўся, -бра́лася; -бяры́ся; зак., да каго-чаго.
1. Пасля затраты часу або сіл няскора дайсці, даехаць да якога-н. месца.
Д. да вёскі.
2. Прыкладаючы намаганні, дасягнуць разумення чаго-н.
Д. да сутнасці справы.
3. перан. Атрымаць магчымасць узяцца за каго-, што-н.; расправіцца з кім-н. (разм.).
Я да цябе яшчэ дабяруся.
|| незак. дабіра́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
рэ́шта, -ы, ДМ -шце, ж.
1. Частка чаго-н., якая засталася нявыкарыстанай; астача, астатак.
2. Частка якога-н. адрэзка часу ці адлегласці, якая засталася нявыкарыстанай ці непераадоленай.
Р. дня.
Р. дарогі.
3. Здача.
Атрымаць рэшту.
Р. з рубля.
◊
У рэшце рэшт —
1) у канчатковым выніку.
Доўга ўтлумачвалі, у рэшце рэшт зразумеў;
2) пабочн. сл., тое, што і нарэшце (у 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
замахну́цца, -ну́ся, -не́шся, -не́цца; -нёмся, -няце́ся, -ну́цца; -ні́ся; зак.
1. чым на каго і без дап. Узмахам падняць руку (для нанясення ўдару).
З. палкай.
2. перан., на што. Намерыцца зрабіць што-н. вялікае, складанае, значнае або атрымаць што-н.; зрабіць спробу незаконна захапіць што-н.
З. на новую тэму.
З. на чужое дабро.
|| незак. зама́хвацца, -аюся, -аешся, -аецца.
|| наз. зама́хванне, -я, н. і зама́х, -у, м.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
спазна́ць, -зна́ю, -зна́еш, -зна́е; -зна́ны; зак.
1. што. Засвоіць, асэнсаваць з’явы рэчаіснасці, атрымаць уяўленне.
С. законы развіцця грамадства.
С. ісціну.
2. Набыць веды ў чым-н., пазнаць што-н.
С, як сканструяваны агрэгат.
3. і з дадан. Зазнаць, зведаць што-н. на ўласным вопыце, перажыць што-н.
С. нягоды і пакуты.
С, што такое вайна.
|| незак. спазнава́ць, -знаю́, -знае́ш, -знае́; -знаём, -знаяце́, -знаю́ць.
|| наз. спазнава́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
счуць, счу́ю, счу́еш, счу́е; счу́ты; зак. (разм.).
1. каго-што і з дадан. Улавіць на слых якія-н. гукі, размову; пачуць.
С. крокі пад акном.
2. што. Атрымаць звесткі пра каго-, што-н., даведацца з якіх-н. крыніц.
Счуў я навіну пра сваіх родзічаў.
3. каго. Пра жывёл: учуць.
Кошка счула мыш і затаілася.
4. перан., што і з дадан. Інтуітыўна прадбачыць.
С. бяду.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
саста́віць, ‑стаўлю, ‑ставіш, ‑ставіць; зак., што.
1. Паставіць поруч або ў адно месца. Саставіць вінтоўкі ў піраміду. □ Сажнуць сярпамі з жонкай жытні клін, Збяруць снапы, саставяць іх у бабкі. Корбан. Міхась туды [у куток пуні] саставіў старыя калоды. Б. Стральцоў. // Прыставіць, падставіць адно да другога. Умомант саставілі [хлопцы] адзін к аднаму сталы, як на вяселлі, і паселі наўкруга. Мурашка.
2. Атрымаць што‑н. цэлае, злучыўшы, змацаваўшы асобныя часткі. Саставіць поезд. □ [Гаварушка:] — Таксама навука — як разбіты гаршчок саставіць. Лобан. // Атрымаць (сумесь, раствор і пад.), перамяшаўшы якія‑н. рэчывы. Саставіць лякарства.
3. Зняць што‑н., пастаўленае наверх. Саставіць са стала на падлогу.
•••
Саставіць ураўненне — запісаць умову задачы ў выглядзе ўраўнення, якое змяшчае шукаемую велічыню.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вы́гадаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., што.
Зберагчы шляхам эканомнай траты, разліку. Выгадаць кавалак тканіны пры раскроі. Выгадаць лішні рубель. // Атрымаць якую‑н. выгаду, перавагу ў чым‑н. Купляць білеты было позна. Поезд адыходзіў на Урэчча. Нам туды і трэба. Што ж, заплацім крыху штрафу, але выгадаем цэлыя суткі. Сташэўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Дабы́ць ’здабыць’, дабыва́ць ’здабываць’. Агульнаславянскі дзеяслоў праславянскага характару. Параўн. укр. добу́ти ’здабыць, набыць, дастаць’, рус. добы́ть дастаць, набыць і г. д.’, ст.-рус. добыти ’набыць, здабыць; дажыць’, чэш. dobyti ’здабыць, набыць, зарабіць; завалодаць, авалодаць; дастаць, выцягнуць’, славац. dobyť ’захапіць, авалодаць; дабыць, дабіцца’, в.-луж. dobyć ’астацца; здабыць, зарабіць; авалодаць, захапіць, перамагчы’, н.-луж. dobyś ’астацца, выцерпець да канца’, польск. dobyć ’астацца, прабыць; выцягнуць, дастаць; захапіць, авалодаць’, балг. доби́я ’здабыць; раджаць’, серб.-харв. до̀бити ’здабыць, атрымаць’, славен. dobíti ’атрымаць і да т. п.’ Прасл. *dobyti (прэфікс *do + дзеяслоў *byti). Агляд форм гл. у Трубачова, Эт. сл., 5, 47–48. Не вельмі ясным застаецца пытанне аб першапачатковым значэнні слова. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што зыходзіць трэба з ’раджаць’ (агляд гл. Махэк₂, 122). Паводле Трубачова (там жа, 48), лепш думаць, што гэта апошняе з’яўляецца мясцовым сінонімам. Махэк услед за Матлам (гл. Махэк₂, 122) лічыць, што развіццё семантыкі ішло так, як у лац. слова pecu ’жывёла’ > ’маёмасць, грошы’. Зыходным, паводле Махэка, для *dobyti з’яўляецца ’нарадзіць’. Гэта значэнне было агульным, але сёння захавалася ў балг. мове.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
са́нкция в разн. знач. са́нкцыя, -цыі ж.;
экономи́ческие са́нкции эканамі́чныя са́нкцыі;
вое́нные са́нкции вае́нныя са́нкцыі;
получи́ть са́нкцию дире́ктора атрыма́ць са́нкцыю дырэ́ктара;
дать свою́ са́нкцию даць сваю́ са́нкцыю.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)