зле́жаць, ‑жу, ‑жыш, ‑жыць; зак.
Разм. Змагчы праляжаць некаторы час у адным становішчы. Хіба злежыш цэлую ноч на адным баку?
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уры́ць, урые; зак., што (пераважна з адмоўем «не»).
Змагчы разрыць, прарыць што‑н. (пра жывёл). Грунт цвёрды — свіння не ўрые.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
схітры́цца, ‑руся, ‑рышся, ‑рыцца; зак.
Разм. Непрыкметна для іншых змагчы зрабіць што‑н. на карысць сабе. Схітрыцца атрымаць кватэру без чаргі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
упі́ць, уп’ю, уп’еш, уп’е; уп’ём, уп’яце; зак., што (пераважна з адмоўем «не»).
Змагчы выпіць што‑н. Квас такі кіслы, што не ўпіць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Здо́лець, здале́ць ’магчы, змагчы’. Параўн. до́ліць ’перамагаць’ (Нас.). Рус. пск. сдолять, сдолить ’перамагчы’, пск., цвяр., дан. здо́лить, смал., прыбалт. вздо́леть ’тс’, укр. здола́ти, здолі́ти ’перамагчы’, польск. zdoleć ’змагчы’, чэш. zdolati, zdoliti ’змагчы, перамагчы’, славац. zdolať ’тс’. Ст.-рус. съдолѣти ’перамагчы, умацавацца’ (XIV ст.). Прасл. (паўн.) sъ‑doliti, *sъdolěti — прэфіксальны адыменны дзеяслоў з коранем dol‑ (гл. дол) і значэнне ’змясціць унізе — паваліць’, адкуль перан. ’перамагчы’ (параўн. рус. одолеть, укр. подолати ’тс’) > ’змагчы’. Трубачоў, Эт. сл., 5, 62; Трубачоў, Дополн., 1, 525 (доли́ть ’перамагаць’, doliti). Іначай менш верагодна: ад доля праз значэнне ’дзяліць’ Бернекер, 1, 206–207; Фасмер, 1, 525; Слаўскі, 4, 63; Брукнер, 92; Голуб-Копечны, 104. Яшчэ іначай: да і.-е. кораня *dher‑ ’трымаць’, ’падтрымліваць’, Махэк₂, 123. Але Покарны (1, 252–253) не ўказвае фармацый на ‑l‑ з гэтым коранем; таму патрэбна дадатковая аргументацыя.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Няўздо́лець ’хварэць; быць не ў стане, не змагчы’ (Гарэц., Сержп., Шат., Касп., Сл. ПЗБ), няўздо́ліць ’быць нездаровым’ (Грыг., Нас.), неўздалець ’хварэць, быць не ў стане’ (Нас.), сюды ж неўздалека, неўздаляка ’слабасільны’ (Касп., Панюціч, Лексіка, 82), няўздо́лы ’фізічна слабы, нядужы’ (Панюціч, там жа). Да рэдкага ўздо́лець ’змагчы, быць у сілах’ (Нас.). З прэфіксам у з‑ (*vъz‑), часцей выступае варыянт здолець (гл.), параўн. нездалека (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
саўлада́ць¹, -а́ю, -а́еш, -а́е; зак., з кім-чым.
1. Перамагчы, узяць верх у чым-н.; адолець, асіліць каго-, што-н.
С. са злачынцам.
С. з канём (прымусіць слухацца, падпарадкаваць сабе). С. з сабою (перасіліць сябе).
2. Змагчы выканаць якую-н. работу, ажыццявіць што-н.
С. з уборкай хлеба.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Суме́ць ’здолець, змагчы’ (ТСБМ, Сл. ПЗБ). Гл. умець; параўн. балг. съумея (< *sъ‑uměti) ’тс’. Аўтары апошняга слоўніка мяркуюць пра запазычанне з рус. суме́ть ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сасна́, -ы́, мн. со́сны і (з ліч. 2, 3, 4) сасны́, со́сен і -сна́ў, ж.
Хваёвае вечназялёнае дрэва з доўгімі іголкамі і акруглымі шышкамі.
◊
Заблудзіць у трох соснах — не змагчы разабрацца ў чым-н. простым.
|| памянш.-ласк. сасо́нка, -і, ДМ -нцы, мн. -і, -нак, ж.
|| прым. сасно́вы, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
◎ Пасі́ліць ’змагчы’, павільваць, посіловаць ’перамагаць, здолець’, пасільный ’пераможаны’ (Бяльк., ТС), рус. пск., цвяр. посилить ’пераадолець, перамагчы’, укр. посиліти ’асіліць’. Да сіла (гл.). Нерэгулярнае семантычнае ўтварэнне — калька (?) — уплыў дзеяслова пабароць (?).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)