грама́дзіна, ‑ы, ж.

Разм. Што‑н. вельмі вялікае, масіўнае; грамада. Лабановіч не мог адвесці вачэй ад купчастых грамадзін-хмар і ўвесь аддаўся чарам зямлі і неба. Колас. Вечар сыходзіў на горад, паветра цямнела, чорныя грамадзіны гор як бы прысунуліся бліжэй. Самуйлёнак.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

згуртава́цца, ‑туецца; зак.

1. Упрытык наблізіцца адзін да аднаго, сабрацца ў гурт. Каля палкоўніка пана Дэмбіцкага згуртавалася цэлая грамада гасцей. Колас.

2. перан. Аб’яднацца; дасягнуць аднадушша ў поглядах, у дзеяннях. Загартаваныя ў колішняй падпольнай барацьбе нашы людзі згуртаваліся яшчэ больш. Карпюк.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

поп​I разг. поп, род. папа́ м.;

◊

како́в поп, тако́в и прихо́д погов., уст. яка́я ра́да, така́я і грама́да.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Сябры́на ’кола, асяроддзе сяброў; сяброўская бяседа’ (ТСБМ), ’суполка, арцель’ (Ласт.), ’хаўрус работнікаў’ (Гарэц.), ’блізкія па поглядах людзі, дружбакі; талака, грамада’ (Янк. БП, Сцяшк.), ’супольнікі’ (Сержп. Прымхі). Зборны назоўнік ад сябар (гл.), параўн. себра, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Во́ступ ’запаведнае глухое месца ў лесе’ (Яшк., КТС); ’квартал лесу, пушчы’ (Яшк.); ’аблава на ваўкоў’ (КТС); ’грамада людзей на аблаве, якая падымае шум і крык, каб ваўкі беглі на стральцоў’ (КЭС), во́ступ воўчы ’месца, дзе водзяцца ваўкі’ (Касп.). Гл. оступ.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Балванець ’ледзь віднецца’ (Інстр. лекс.). Рус. дыял. (дан. і зах.) балване́ть, болване́ть ’світаць; ледзь віднецца’, укр. боввані́ти ’ледзь віднецца’. Усх.-слав. утварэнне ад *bъlvanъ ’балван, грамада і да т. п.’ Беларуская форма выклікае сумненне, бо яўна нефанетычная. Запазычанне? Гл. яшчэ Мартынаў, Зб. Крапіве, 211.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Ту́быль ‘мноства, грамада’: вы́дзьвінулі ту́быльлю на луг — зу пуўдня сена схвацілі (Юрч.). Няясна. Магчыма, балтызм, параўн. літ. tūlýbė ‘мноства’ з перастаноўкай зычных. Параўн., аднак, фармальна і тэрытарыяльна блізкія, але адрозныя па семантыцы рус. дыял. ту́боль ‘смецце, адходы’, ‘лухта’, ту́баль ‘глупства’, ту́больный ‘бесталковы, дурны’ (СРНГ).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Кага́л ’шумны натоўп, зборышча’ (ТСБМ; бяроз., Выг.; Др.-Падб., Касп., Нас., Шат., Янк., Яўс.), ’гурт. грамада’ (Бір. Дзярж., Нар. лекс.). Рус. зах.-бран. кагал ’шумны натоўп’. Укр. кагал ’шумнае зборышча’. Утворана ад кагал ’яўрэйскае абшчыннае самакіраванне і сама абшчына’, адкуль значэнні ’гурт’ і ’шумны натоўп’ маглі развівацца незалежна.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

гмах, ‑у, м.

Вялікі вышынны будынак. Я ў сталіцы ізноў Сярод гмахаў-дамоў, Што здзіўляюць красой небывалай. Журба. Высокі клён, Але і ён — Па пояс дому-гмаху. Макаль. // перан. Увогуле пра што‑н. вялікае, велічнае. Дуб і сосны — векавыя гмахі, Не баяцца бур і навальніц. Пысін. Грамада — вялікі гмах: Адзін ляжа, сто ідзе, А хто ж роўны грамадзе?! Купала.

[Польск. gmach з ням.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Зґрыя́нт ’натоўп’ (Сл. паўн.-зах.). Параўн. польск. дыял. zgryjatyka ’музыка’, магчыма, ад zgrywać się ’сыгрывацца, дабівацца агульнага гучання ў аркестры, іграць разам’ з наўмысна іншамоўным суфіксам ‑ant. У значэнні і з’яўленні ‑j‑ магла адлюстравацца кантамінацыя з зграя. Выбухное ґ указвае на іншамоўны (польскі) характар слова. Параўн. яшчэ гранда ’кампанія’ (польск. granda ’грамада’, Сл. паўн.-зах.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)