та́чка, ‑і, ДМ ‑чцы; Р мн. ‑чак; ж.
Ручная каляска на адным коле, якую возяць, трымаючы за ручкі і штурхаючы перад сабою. Скінуўшы пінжак і берэт, .. [таможнік] у момант пагрузіў чамадан на багажную тачку і выкаціў яе на вуліцу. Лынькоў. На другі дзень [Пеця] прыйшоў са школы позна, прыкаціў на двор тачку — лёгенькую, на адным жалезным коле. Ракітны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
турухта́н, ‑а, м.
Балотная птушка з цёмным апярэннем, якая водзіцца ў тундры і ў лясной зоне Еўразіі. Даўганогія жоравы з турухтанамі збяруцца вялікімі кампаніямі на рыжым куп’істым балоце і давай адзін перад адным вытанцоўваць — хто больш прыгожае ды мудрагелістае каленца выкіне. Ігнаценка. Адбываліся ў пачатку лета жорсткія, але заўсёды бяскроўныя турніры птушак-турухтанаў, гэтых заўзятых дуэлянтаў. В. Вольскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
я́каць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. У мовазнаўстве — вымаўляць ненаціскны гук «е» як «а» («я») пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам.
2. Разм. Выхваляючыся, вельмі часта паўтараць у размове «я». Не звык я змалку якаць, Ды ў справе важна — Якасць! Барадулін. [Яўген:] — Не тое што, як другі — каторы любіць выстаўляцца, штосьці якаць: — Я! я! Баранавых.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
усплы́сці сов., прям., перен. всплыть; (об образах, воспоминаниях — ещё) встать;
наве́рх ~лыло́ мно́ства мале́нькіх ры́бак — наве́рх всплы́ло мно́жество ма́леньких ры́бок;
пе́рад вачы́ма ўсплыў знаёмы во́браз — пе́ред глаза́ми всплыл (встал) знако́мый о́браз;
зноў ~лыло́ гэ́та пыта́нне — сно́ва всплыл э́тот вопро́с;
◊ у. наве́рх — всплыть на пове́рхность (нару́жу)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Абру́д ’ніжняя частка драўлянага посуду (цэбра)’ (Шат.). Відаць, да *ob‑rǫdъ (Трубачоў, Слав. языкозн., V, 176), прасл. ręditi ’правіць, кіраваць, распараджацца, раіць, упарадкоўваць і г. д.’ (ст.-бел. обрѧжоный зроблены, упарадкаваны’). Ад абстрактных значэнняў гэтага дзеяслова немагчыма перайсці да значэння абруд. Аднак у беларускай мове існуе назва цэбра, утвораная ад кораня ręd — ражка (гл.). Апрача гэтага, адзначана рад ’пласт у кубельчыку’ (Янк. II). Тады *rędja (> *ража, ражка), ’драўляны сасуд з радамі, ’кубел, цэбар’, а *obrǫdъ ’яго апошні перад дном рад’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Надаража́цца ’здзекавацца’ (Бяльк.), ’рабіць наперакор, на злосць; дражніцца, кпіць’ (жлоб., Жыв. сл.), надражицца ’ганьбаваць, здзекавацца, рабіць прыкрасць’ (Нас.), надари‑ жывацца ’дражніцца з кім-н., злаваць каго-н.’ (міёр., Нар. сл.), надаражацца ’зрабіць што-небудзь назло’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ), рус. надориживаться ’фанабэрыцца, выхваляцца чым-небудзь’, надражнАться ’насміхацца’. Калі прыняць за зыходную форму са слоўніка Насовіча, найбольш верагодна да дражніць (гл.), якое можа выступаць у рускіх гаворках у форме дражить, драживать (СРНГ), тады іншыя формы ўзніклі шляхам устаўкі галоснага перад р (другаснае поўнагалоссе?).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сырапо́сны: сырапосная нядзеля ’апошні тыдзень перад Вялікім пастом’ (Ян.). Параўн. укр. сиропу́ст ’тс’, сиропу́сний ’належны да гэтага перыяду’, рус. сыропу́ст ’запусты’, стараж.-рус. сыропустъ ’калі дазваляецца есці сыр і іншыя малочныя прадукты’, сыропустьныи ’звязаны з запустамі’, серб. сиропусна ’маслянічны тыдзень’, макед. сиропасна ’тс’. Запазычана са ст.-слав. сыропоустьнъ, што ўтворана ад сыръ і поустити ’дазволіць, дапусціць’, і калькуе грэч. ό τυροφάγος ’сырная’; паводле Німчука (Давньорус., 61), народнай назвай было стараж.-рус. масльнаꙗ недѣлꙗ. Збліжана да пост, посны, гл. таксама сырніца 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
адступі́ць, -туплю́, -ту́піш, -ту́піць; зак.
1. Адысці, аддаліцца ад каго-, чаго-н.
А. улева на два крокі.
2. Адысці назад пад націскам праціўніка.
Адступілі з баямі.
А. перад цяжкасцямі (перан.).
3. ад каго. Перанесці ўвагу з асноўнага на другараднае.
Аўтар адступіў ад тэмы.
4. ад чаго. Перастаць прытрымлівацца чаго-н.
А. ад старых звычаяў.
5. ад чаго. Зрабіць водступ на паперы, пішучы ці друкуючы што-н.
А. ад краю.
6. ад чаго і без дап. Адмовіцца ад свайго намеру, сваіх планаў.
Ён не а. ад свайго.
7. Паменшыцца; адлегчы; спасці (разм.).
Мароз адступіў.
Хвароба адступіла (перан.).
|| незак. адступа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. адступле́нне, -я, н. (да 2—4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
прагна́ць, -ганю́, -го́ніш, -го́ніць; -гна́ў, -гна́ла; -гані; -гна́ны; зак.
1. каго-што. Прымусіць пайсці адкуль-н., выдаліць (груба, прымусова, сілай).
П. з хаты.
П. са службы.
П. змрочныя думкі (перан.).
2. каго-што. Прымусіць рухацца, ісці.
П. палонных праз горад. П. плыты па рацэ.
3. што. Ажыццявіць прагон (у 3 знач.; спец.).
П. п’есу перад прэм’ерай.
4. што і без дап. Хутка праехаць, прабегчы (разм.).
П. па шасэ пяць кіламетраў.
5. што. Хуткім рухам або напрамкам руху чаго-н. утварыць што-н.
П. пракос.
П. разору.
6. перан., што. Задаволіўшы, спыніць, наталіць (разм.).
П. смагу.
|| незак. праганя́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е (да 1—3, 5 і 6 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
спыні́цца, спыню́ся, спы́нішся, спы́ніцца; зак.
1. Перастаць рухацца, спыніць што-н. рабіць, устрымацца ад якога-н. дзеяння.
С. на паўдарозе.
Матор спыніўся.
Гэты чалавек не спыніцца ні перад чым (перан.: пойдзе на любыя ўчынкі).
2. Часова размясціцца, пасяліцца дзе-н.
С. ў гасцініцы.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пра развіццё, ход і пад.: прыпыніцца, перарвацца.
Работы па ўкладцы труб спыніліся.
4. на кім-чым. Пра погляд, увагу, думкі і пад.: затрымацца на кім-, чым-н.
Мой позірк спыніўся на сыне.
5. на кім-чым. Прыйсці да якога-н. рашэння, спыніць свой выбар на кім-, чым-н.
С. на выбары маладога кандыдата.
|| незак. спыня́цца, -я́юся, -я́ешся, -я́ецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)