немо́й
1. прил., в разн. знач. нямы́;
немо́й челове́к нямы́ чалаве́к, нямко́;
нема́я тишина́ перен. няма́я цішыня́;
нема́я ка́рта няма́я ка́рта;
нема́я а́збука няма́я а́збука;
2. сущ. нямы́, -мо́га м., нямко́, -ка́ м.; не́мец, -мца м.;
◊
нем, как ры́ба (как моги́ла) нямы́, як ры́ба (як магі́ла).
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Ма́па ’геаграфічная карта’ (Др.-Падб.). З польск. mapa ’тс’, якое з ням. Марре < франц. mappe‑monde ’выява зямной паверхні’ < с.-лац. mappa mundi < лац. mappa ’сурвэтка, хустка’ < пуніцк. ’хустка’ (Махэк₂, 351; Васэрцыер, 147).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бэ́гна ’багна’ (Шат., Яшкін). Другасная форма слова багно́ (гл. ба́гна 1). Адносіны вакалізму, як у барса́ць: бэ́рсаць (гл.). Няма ніякай сувязі з чэш. behno (да чэш. змены bahno > behнo, гл. Цуржын, Studie, 51–52, карта IV).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
кіламетро́ўка, ‑і, ДМ ‑роўцы; Р мн. ‑ровак; ж.
Разм.
1. Кіламетровая дыстанцыя ў спаборніцтвах (у бегу на каньках, грэблі, гонках на веласіпедах, матацыклах і пад.).
2. Карта з маштабам у 1 кіламетр. [Камандзір роты] дастаў з планшэткі карту і, схіліўшыся, пры святле ліхтарыка пачаў разглядаць скрэмзаную сетку кіламетроўкі. Грамовіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сямёрка, ‑і, ДМ ‑рцы; Р мн. ‑рак; ж.
1. Лічба 7. // Разм. Назва некаторых прадметаў (аўтобуса, трамвая і пад. маршруту № 7), якія нумаруюцца лічбай 7.
2. Група з сямі адзінак. Сямёрка байцоў.
3. Ігральная карта з сямю ачкамі. [Аляксей Пятровіч:] — Ксеня Сямёнаўна, падкідайце сямёркі, у вас яны павінны быць. Васілёнак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Батава́ць ’гаварыць; без злосці дакараць за які-небудзь учынак’ (ДАБМ, 921; карта № 320), ’наракаць’ (Янк. I). Здаецца, зыходзіць трэба з семантыкі ’дакараць’. Тады можна думаць пра метафарычнае паходжанне ад *батаваць ’біць, караць’ (бат ’бізун’; параўн. рус. батова́ть ’біць’) → ’дакараць’ → ’гаварыць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бо́жы по́яс ’вясёлка’ (брасл., ДАБМ, 901–902, карта № 312). Гэта назва, бясспрэчна, калька адпаведных балтыйскіх слоў. Параўн. літ. diẽvo júosta, лат. dievą josta ’вясёлка’ (літаральна ’божы пояс’). Гл. Непакупны, Baltistica, V (1), 1969, 69–76 (там і карты, і этнаграфічны каментарый).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
бі́ты, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. зал. пр. ад біць (у 1–3, 10 і 16 знач.).
2. у знач. прым. Зарэзаны, забіты; настраляны (пра дзічыну). Завёзшы свініну.., [Вадап’ян] варочаецца назад, пакінуўшы.. [на рынку] жонку, а па дарозе прыхваціць пару бітых ці жывых япрукоў, парадкуе іх, калі яны ўжо старгаваны і куплены бітымі. Колас.
3. у знач. прым. Разбіты на кавалкі; расколаты, раструшчаны. Бітае шкло звонка храбусціць пад нагамі. Лынькоў. На месцы бацькавага дома, зарослы травой і адуванчыкамі, узнімаўся курган з бітай цэглы. Карпюк.
4. у знач. прым. Валены. У мяне на нагах таксама някепскі абутак — бітыя валёнкі. Місько.
•••
Бітая гадзіна гл. гадзіна.
Бітая дарога гл. дарога.
Карта (стаўка) біта гл. карта.
Козыр біты гл. козыр.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Варыўня́, вараўня́ ’наогул памяшканне для захоўвання гародніны’ (гл. ДАБМ, карта 240, Шат., Касп., Вештарт, Лекс. Палесся, 131, БРС, Шушк., Яруш., Бір. Дзярж., Маш., Сцяшк. МГ, Некр., Інстр. II, Мядзв., Шн., Жд.), варо́ўня (Касп.). Утварэнне ад ва́рыва (гл.) ’агародніна’, суф. ‑ня (звычайны пры ўтварэнні назваў памяшканняў).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
каро́ль, караля́, мн. каралі́, каралёў, м.
1. Адзін з тытулаў манарха, а таксама асоба, якая носіць гэты тытул.
Іспанскі к.
2. перан., чаго або які. Манапаліст у якой-н. галіне прамысловасці і гандлю.
3. перан., чаго або які. Пра таго, хто вылучаецца сярод іншых у якой-н. галіне дзейнасці, хто дасягнуў дасканаласці.
К. пейзажу.
4. Галоўная фігура ў шахматнай гульні.
5. Ігральная карта, на якой намалявана мужчынская фігура ў кароне.
|| ж. карале́ва, -ы, мн. -ы, -ле́ў (да 1 знач.).
|| прым. карале́ўскі, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)