Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
тыра́н, -а, мн. -ы, -аў, м.
1. Аднаасобны правіцель у Старажытнай Грэцыі, сярэдневяковай Італіі, які захапіў уладу сілай.
2. Правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце.
3.перан. Жорсткі, дэспатычны чалавек, які чыніць здзекі над людзьмі, прычыняе мукі.
|| прым.тыра́нскі, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
тыра́нм., прям., перен. тира́н
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
тыра́н, ‑а, м.
1. Аднаасобны правіцель у Старажытнай Грэцыі, Рыме і гарадах-рэспубліках Італіі 13–16 стст., які захапіў уладу сілай.
2. Правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце. Капайце яму, далакопы, Каб у яе халодны жвір Упаў павек тыран Еўропы, Крывавы прывід і вампір!Колас.Наступіла вясна для народа, які перанёс цяжкае рабства турэцкіх заваёўнікаў і жорсткасць фашысцкіх тыранаў.«Беларусь».// Прыгнятальнік. Зашумеў лес разгуканы, Нівы задрыжалі. Задрыжалі і тыраны, Што бяду стваралі.Купала.Аддайце мне волю, тыраны, а не — дык вазьму яе сам.Таўлай.
3.перан. Жорсткі, дэспатычны чалавек, які здзекуецца з каго‑н., прычыняе мукі каму‑н. [Клава] гарэла нянавісцю да свайго айчыма Сёмкі Фартушніка — скнары і хатняга тырана, які ператварыў жыццё яе маці ў пакуту, які за грошы прадаваў нават уласную жонку.Кудраўцаў.
[Грэч. tyrannos.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
тыра́нм Tyránn m -en, -en, Despót m -en, -en; Gewáltherrscher m -s, -
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Тыра́н ‘правіцель у старажытнасці, які захапіў уладу сілай’ (ТСБМ), ‘правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце’, ‘кат, прыгнятальнік’ (ТСБМ, Нас., Байк. і Некр., Ласт.), ты́ран ‘тс’ (Вруб.), ст.-бел.тыраннъ (1562 г.), тиранъ (1574 г.), тираннъ, тыранъ ‘тс’ (ГСБМ). Культурнае запазычанне праз еўрапейскія мовы з лац.tyrannus < ст.-грэч.τύραννος ‘неабмежаваны уладар’, паходжанне не вызначана (Махэк₂, 664; Брукнер, 590; Голуб-Ліер, 495; ЕСУМ, 5, 571). Сюды ж тыра́ніць ‘праяўляць дэспатызм, мучыць, прыгнятаць’ (ТСБМ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
тыра́н
(гр. tyrannos)
1) правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце;
2) перан. прыгнятальнік, мучыцель.
Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)
тира́нтыра́н, -на м.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
despot[ˈdespɒt]n. дэ́спат, тыра́н
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
сатра́п, -а, мн. -ы, -аў м.
1. Намеснік правіцеля ў старажытнай Персіі і Індыі, які меў неабмежаваную ўладу.