◎ Нахла́шч ’наросхрыст, шырока, размашыста’ (калінк., З нар. сл., Сцяшк.): Нарашчыняў нахлашч дзверы (Місько); сюды ж нахляшч ’насцеж’ (Сцяц.), што дазваляе звязаць названыя словы з дзеясловам хлястаць ’біць наводмаш’, параўн. Дзверы атхляшчыў (Сцяц.), з іншым вакалізмам — хлыстиць, хласціць ’біць’ (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Несуво́рна (нісуворна) ’не ў згодзе’ (лід., Сл. бел. нар. фраз., 126). Пры незафіксаванай зыходнай форме без адмоўя, хутчэй за ўсё, да суворыць ’звязаць (у пару)’ (Сл. ПЗБ), параўн. чэш. nesvorne ’незгуртавана, нядружна’ пры svorny ’дружны’, гл. шворка, шворань і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Маркаві́ннік, моркові́ннік ’жаўтацвет вясенні, Adonis vernalis L.’ (лельч., Бейл.). Відаць, назва перанесена з іншай расліны, таму што з раслінай морква нельга звязаць матывацыю наймення. Магчыма, да маркава́ць (> ⁺маркаваны ’значны, відочны’: жоўтая кветка здзіўляе нас сваім памерам і выгодна выдзяляецца сярод сваіх сучаснікаў).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прызнусці́ць, прізнусці́ць, прізнушча́ць ’прымусіць падманам, угаворамі; падмануць; прывабіць’ (жлоб., слаўг., Нар. словатв.), прызнушча́ць ’прымушаць’ (Ян.). Да знусці́ць/знушча́ць, гл. зваротнае знушча́цца, якое не мае агульнапрынятай этымалогіі. Спроба звязаць укр. з(г)нуща́тися з прасл. *gnusъ, якую прапануе ЕСУМ (2, 272), таксама не пераконвае.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
змата́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., што.
1. Матаючы, звіць у клубок, маток; наматаць на што‑н. Зматаць пражу ў клубок. Зматаць дрот. □ [Цясляр] падняў шнур з зямлі, хацеў, відаць, звязаць, але зматаў і адкінуў у бок. Ракітны.
2. Матаючы, зняць з чаго‑н.; разматаць. Зматаць бінт з пальца.
•••
Зматаць вулачкі (вуды) — спешна пакінуць якое‑н. месца. Калі ж працы жаданай дзе-небудзь паблізу не знойдзецца, думаў Кірыл, давядзецца зматаць вудачкі. Кавалёў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
réimen
1. vt рыфмава́ць
2. vi склада́ць ве́ршы, падбіра́ць ры́фмы
3. ~, sich
1) рыфмава́цца
2) гармані́раваць;
wie reimt sich das (zusámmen)? як гэ́та звяза́ць?, што гэ́та да чаго́?
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Ру́чка 1 памянш.-ласк. ’рука’, ’дзяржанне’, ’пісьмовая прылада’ (ТСБМ), сюды ж ру́чку звяза́ць ’павянчаць, абручыць’ (брасл., Нар. сл.), ру́чкі ’драбіны ў возе’ (міёр., Нар. сл.; Маслен.), ру́чыца ’ручка, дзяржанне’ (ТС). Усё з метанімічным пераносам да рука (гл.).
Ру́чка 2 ’ручайка’ (Сл. Брэс.). Да рука, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
два, двух, двум, двума, (аб) двух, м. і н., дзве, дзвюх, дзвюм, дзвюма, (аб) дзвюх, ж., ліч. кольк.
1. Лік 2. Два разы па два — чатыры. Напісаць лічбу два. // Колькасць 2. Два алоўкі. Дзве дарогі. □ За аднаго бітага двух нябітых даюць. Прыказка. З аднаго вала дзвюх шкур не дзяруць. Прыказка.
2. Тое, што і двойка (у 2 знач.).
•••
Двух слоў не звяжа гл. звязаць.
Забіць двух зайцоў гл. забіць 1.
За два (тры і пад.) крокі гл. крок.
На два словы гл. слова.
На два франты гл. фронт.
Не магчы (не ўмець) звязаць двух слоў гл. магчы.
Не раз і не два гл. раз.
Ні два ні паўтара — пра што‑н. няпэўнае, неакрэсленае; ні тое, ні сёе.
Пагнацца за двума зайцамі гл. пагнацца.
Палка з двума канцамі гл. палка.
Паміж двух агнёў гл. агонь.
Раз-два і гатова гл. раз.
Служыць двум багам гл. служыць.
У два канцы гл. канец.
У двух словах гл. слова.
Як двойчы два (чатыры) гл. двойчы.
Як дзве каплі вады гл. капля.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Бу́хтавіца ’гразкае месца на балоце’ (пруж., Яшкін), бу́хтовыца ’тс’ (пруж., Талстой, Геогр., 184), бу́хтавыця ’рэдкая гразь’ (Клім.). Талстой, там жа, звязвае з бел. бухто́рыць ’непамерна ліць вадкасць’. Аднак можна прама звязаць з бухцець ’буркатаць’ (як і бу́хта ’глыбокае месца ў рацэ’). Гл. Краўчук, БЛ, 1975, 7, 68.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пералажы́ць, ‑лажу, ‑ложыш, ‑ложыць; зак., каго-што.
Тое, што і перакласці (у 1–4 і 6 знач.). Пералажыць віну на другога. □ Зарэцкі пералажыў відэльцы з месца на месца. Скрыган. Клопат, што ні кажы, не прапаў попусту: ..пералажылі шчарбатыя, падламаныя масты, збудавалі трохі новых. Мележ. Нешта падобнае да «Калевалы» можна скласці і з беларускіх казак. Падабраць іх у парадак, пералажыць, магчыма, у вершы і звязаць адным героем, якім-небудзь кавалём, ці што. Лужанін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)