Верх, Ст.-рус.вьрхъ, рус.верх, укр.верх, польск.wierzch, чэш.vrch, ст.-слав.врьхъ, балг.връх, серб.вр̑х і г. д. Прасл.*vьrxъ ’верх, вяршына’ (< *vьrs‑) — ступень рэдукцыі да і.-е.*u̯ers‑ ’паднімацца і да т. п.’ (< *u̯er‑s‑): літ.viršùs, лат.vìrsus ’верх, верхняя частка’, грэч.ἕρμα ’скала, вышыня’ (*u̯erma), лац.verrūca ’ўзвышэнне; бародаўка, нарыў’ (< *versūca), ст.-інд.varšman‑ ’вышыня, горка, вяршыня’ і г. д. Слав.*vьrxъ — назоўнік асноў на ‑ŭ (параўн. літ.viršùs, лац.*versū‑ca, ст.-слав. прыслоўе връхоу і да т. п.). Гл. Фасмер, 1, 301–302.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жаль, жа́ласлівы, жа́ласны, жа́ласць, жа́ліцца, жа́льба і іншыя вытворныя (ТСБМ). Рус.жаль ’шкада’, укр.жаль ’жаль’, польск.żal, чэш.žal, славац.žial, в.-луж.žel, н.-луж.žal, балг., макед.жал ’тс’, серб.-харв.жа̏о ’шкада’, славен.žàl ’шкада, жаль’. Ст.-слав.жаль ’шкада’. Літ.gėlà ’боль; жаль’, ням.Qual ’мука’, арм.keł ’нарыў’. Прасл.*žalь утворана з асновай на *‑ь (< *ĭ) на базе і.-е. кораня *guel‑ ’калоць, боль, мука, смерць’ (Покарны, 1, 470–471) Фасмер, 2, 34–35 (дзе і іншая літ-pa); Скок, 3, 671. Гл. яшчэ жалець.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Твор ’прадукт творчай працы’ (ТСБМ, Ласт., Байк. і Некр., Гарэц.), твуор ’стварэнне; істота’ (Арх. Федар.). Параўн. укр.твір ’прадукт творчай працы’, стараж.-рус.творъ ’выгляд’, польск.twór ’прадукт творчай працы’, ’стварэнне, жывая істота’, чэш., славац.tvor ’стварэнне; выраб’, славен.tvȏr ’утварэнне, нарыў’, серб.-харв.тво̑р ’пластыр з бялка на рану’, ст.-слав.творъ ’праца; чын’. Прасл.*tvorъ ’стварэнне, фармаванне, вытворчасць’, аддзеяслоўны назоўнік ад *tvoriti (гл. тварыць1), першапачаткова назва працэсу з наступнай канкрэтызацыяй (Борысь, 657; Бязлай, 3, 253); інакш і менш верагодна *tvoriti ад *tvorъ/*tvarъ, гл. ЕСУМ, 5, 533.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
разрэ́заць, ‑рэжу, ‑рэжаш, ‑рэжа; зак., каго-што.
1. Рэжучы, раздзяліць на часткі, кавалкі. Як дарослы, [хлапчук] узяў з паліцы, з-за занавеска, бохан хлеба, разрэзаў вялікім нажом напалам, палавіну аддаў Шуру...Навуменка.У хаце Аня ўзяла са стала нож, разрэзала вузел і, прысеўшы на ўслон, пачала спрытна разгортваць зляжалую істужку бінту.Мележ.// Рэжучы, раздзяліць (старонкі кнігі, часопіса і пад.). Разрэзаць часопіс.//перан. Рассекчы (паверхню вады, паветра і пад.). Разрэзаць плынь ракі. □ Канчук .. са свістам разрэзаў паветра.Мурашка.
2. Падзяліць, расчляніць што‑н. на часткі. Франкісты стараліся авалодаць гэтай дарогай, каб разрэзаць рэспубліканскія часці.Кухараў.
3. Зрабіць надрэз на чым‑н. Разрэзаць нарыў.// Пашкодзіць чым‑н. вострым; парэзаць. Аб цвік, якім жалеза было прыбіта к тронку, [Сашка Стафанковіч] разрэзаў палец.Чорны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ску́ла1, ‑ы, ж.
1. Адна з парных касцей чэрапа, размешчаная ніжэй вочніцы над верхняй сківіцай твару, а таксама адпаведная частка твару. Пасля таго, як нарадзілася дзіця, Ірына схуднела. Вочы яе запалі, скулы завастрыліся.Новікаў.Увесь гэты чалавек, выраз яго твару, вострыя скулы, гарачы тон прамовы нечым прываблівалі.«Маладосць».Белы маршчыністы лоб над загарэлымі скуламі шчодра акроплены потам.Брыль.
2.Спец. Выгіб корпуса судна ў тым месцы, дзе борт, закругляючыся, пераходзіць у днішча.
ску́ла2, ‑ы, ж.
Гнойны нарыў, фурункул. Пан доўга ганяўся за зайцамі, крычаў на ўсё горла супраць ветру, вось і села яму скула ў горле.Якімовіч.[Вацік:] — Дык нельга ж цярпець такі боль: скулу трэба выціснуць, а рану загаіць.Баранавых.
•••
Гадзіць як благой (ліхой) скулегл. гадзіць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
pękać
pęka|ć
незак.
1. лопацца, трэскацца;
głowa mi pękać перан. у мяне галава трашчыць;
lody ~ją — лопаецца лёд;
~ć z zazdrości перан. лопацца ад зайздрасці;
2. (пра нарыў) прарывацца
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Перавя́ць, смал.перевя́ть ’парваць, перацерці (пра вяроўку, ліну)’ (Этимология–1981, 72). Да пера- (гл.) і вять ’рваць, церці’, якое да прасл.*vęti < і.-е.u̯en‑ ’біць, раніць’, гоц.wunds ’раніць’, англ.wen (< прагерм.*wanja), кімр.ym‑wan ’біцца, змагацца’, карнуэлск.gwane ’праколванне’, англ.-сакс.Wenn ’пухліна’, ’гуз ад удару’ і інш. < і.-е.*u̯a‑/*u̯o‑/*u̯ə‑, параўн. лат.vâts ’рана’, літ.votìs ’адкрытая скула, нарыў’. З гэтым дзеясловам са значэннем ’рваць, церці’, рус.валаг.вя́ха ’куча, бярэмя, ноша’, а таксама ’ўдар, аплявуха, грымак, кухталь’ (семантыка ’біць’) звязваецца бел.полац.вяхотка2 (гл.) ’чарада, куча’, якое ў ЭСБМ (2, 336) падаецца з паметай “няясна” (Гарачава, Этимология–1981, 72–74).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
стры́жаньм.
1.тэх. Stiel m -(e)s, -e, Stab m -(e)s, Stäbe; Stánge f -, -n (арматуры); Míttelstück n -(e)s, -e; Kern m -(e)s, -e (ліцця);
2. (нарыў) Éiterstock m -(e)s, -stöcke;
3. (ушарыкавайручцы) Míne f -, -n;
4.перан.Ángelpunkt m -(e)s, -e, Kérnpunkt m
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Зудзе́ць ’свярбець; ныць, ламаць’ (Сл. паўн.-зах.). Рус.зудеть ’свярбець’, ’гусці’, варонеж. ’бурчаць’. Ст.-рус. (XVII ст.) зудити ’дакучаць камусьці’. Праабражэнскі (1, 258) выказаў думку пра гукапераймальны характар: гудзенне настырных насякомых, напр. камароў, укусы якіх выклікаюць сверб. Мяркулава (Этимология, 1970, 183–184) супраць гукапераймальнага тлумачэння, паколькі іншыя назвы хвароб негукапераймальныя. Не пераканаўчае семантычна і фанетычна меркаванне аб запазычаным характары слова з манг.ᶎ̌udar ’брудны’ (Праабражэнскі, 1, 258). Абаеў (1, 372) дапускае магчымасць запазычання са ст.-асец. (скіфск.) *ᶎoᶎun > асец.dūdyn ’свярбець, пячы (пра скуру)’, што выклікае пярэчанні Мяркулавай (адсутнасць ва ўкр.). Параўноўваюць з літ.žaudus ’зласлівы, раздражнёны’, магчыма, яшчэ ст.-ісл.kaun ’нарыў’. Фасмер, 2, 108; Фрэнкель, 1293. Аднак пэўнай і.-е. этымалогіі гэта не дае. Няясна.