Каса́ 1 ’каса ў жанчын’, косы ’валасы’ (З нар. сл.), укр. коса ’каса’, коси ’валасы’, рус. коса ’каса’, косы ’валасы’, ст.-чэш. kosa ’валасы на галаве’, палаб. tʼösa ’каса’, ст.-польск. kosa ’каса’, балг. коса ’валасы на галаве’, мак. коса ’валасы’, серб.-харв. ко̀са ’валасы’, ко̏се ’косы’, славен. kosa ’каса’. Прасл. kosa ’валасы на галаве’ генетычна суадносіцца з česati ’часаць, прычэсваць’ як розныя ступені аблаўту. Але прасл. kosa рэгулярна адпавядае літ. kasà ’каса’, лат. kasa. Балтыйскія паралелі сведчаць аб тым, што значэнне ’каса ў жанчын’ з’яўляецца найбольш старажытным. Гэта адпавядае значэнню славянскага дзеяслова česati (Трубачоў, Эт. сл., 11, 132). Іншыя індаеўрапейскія паралелі да прасл. kosa: ст.-в.-ням. haro (сучас. Haar ’валасы’) < прагерм. hazwa ’часанне’, ірл. cass ’кудзер’ і інш. Нельга разглядаць літ. kasà і лат. kasa як запазычанні з славянскіх моў толькі на падставе таго, што ў балтыйскіх мовах адсутнічаюць паралелі да прасл. česati і, значыць, няма фармальнай і семантычнай пары тыпу cesati‑kosa (наяўнасць балтыйскай пары літ. rankà riñkti ’рука — збіраць’ не з’яўляецца аргументам на карысць балтыйскага паходжання прасл. rǫka, якая таксама не мае пары). Адносна карэляцыі kǫsa — volsъ ’волас’ гл. Мартынаў, Язык, 51.

Каса́ 2 ’прылада для кашэння’, укр. коса, рус. коса, чэш. kosa, славац. kosa, в.-луж. kosa, польск. kosa, балг. коса, макед. коса, серб.-харв. ко̀са. Бліжэйшая паралель да прасл. kosa — ст.-інд. śásati ’рэжа’. У сувязі з гэтай паралеллю ўзнікае пытанне аб нерэгулярнасці пачатковага зычнага ў славянскай лексеме. Тлумачэнне к у прасл. kosa (павінна было быць *sosa) дысіміляцыяй нельга разглядаць як доказ, паколькі такой заканамернасці не існуе, хоць спарадычна такія замены магчымы. Намі зроблена спроба растлумачыць kosa ў рамках агульнай тэорыі акамадацыі (Мартынаў, Слав. акком., 159). Шэраг даследчыкаў разглядае прасл. kosa ’прылада для кашэння’ як метафарычны перанос ад kosa ’каса ў жанчын’, лічачы такім чынам каса 1 і каса 2 адной лексемай з двума значэннямі (Брукнер, 259; Якабсон, Word, XI, 4, 1955, 611).

Каса́ 3 ’селязёнка’ (Шат., Касп.). Названа так на сваёй форме, гл. косы. Уліваючы абмежаваны арэал распаўсюджання слова, не выключана балтыйскае яго паходжанне (Параўн. Сакалоўская БЛ, 16, 1979, 3–4).

Каса́ 4 ’прамень’ (Шат., Яруш., Шатал.). Чыста метафарычны перанос ад каса 1. Параўн. Шатал., 76: «косы сонейка папаускала аж да самэй землі».

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

aslope

[əˈsloʊp]

1.

adv.

пахі́ла, пахі́лена; ко́са; на схі́ле, на спа́дзе

2.

adj.

пахі́лы, ко́сы

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

beschíelen

vt касі́ць, глядзе́ць ко́са; глядзе́ць крадко́м (на каго-н., што-н.)

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

Во́леко ’частка пустой прасторы борці, якая выдзёўбваецца коса ўверх’ (Маш.), во́лек ’частка пустой прасторы борці ад верхняга краю скразнога паза да верху’ (Анох.); ’верхняя частка калоды’ (Мат. Гом.). Гл. аталек.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

aslant

[əˈslænt]

1.

adv.

уко́сна, ко́са; наўскася́к, наўскасы́, наўко́с

2.

prep.

упо́перак, наўко́с

3.

adj.

уко́сны

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

рэ́заны, ‑ая, ‑ае.

1. Дзеепрым. зал. пр. ад рэзаць (у 1–3 знач.).

2. у знач. прым. Разрэзаны на кавалкі, на часткі; парэзаны. Рэзаны сыр. Рэзаная салома.

3. у знач. прым. Накіраваны коса, убок (пры гульні ў тэніс і пад.). Рэзаны ўдар. Рэзаны мяч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

касі́цца, кашу́ся, ко́сішся, ко́сіцца; незак.

1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Станавіцца касым (у 1 знач.), крывіцца.

Вокны косяцца.

2. на каго-што. Глядзець коса, убок.

Конь косіцца на машыну.

3. перан., на каго-што. Адносіцца да каго-н. неадабральна, недаверліва, з падазрэннем (разм.).

|| зак. пакасі́цца, -кашу́ся, -ко́сішся, -ко́сіцца (да 1 і 2 знач.) і скасі́цца, скашу́ся, ско́сішся, ско́сіцца (да 1 і 2 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

◎ На́кась ’наўкос’ (Гарэц., Др., Сцяшк. Сл.; калінк., З нар. сл.), ’коса’ (Яўс.), накаські ’тс’ (Яруш.), накасяк ’перакошваючы, абыякава, няправільна’ (Янк. 3.). Утворана з прыназоўнікавага словазлучэння на кось, дзе выступае адпрыметнікавы назоўнік са значэннем ’нешта касое’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

засяка́ць ​1, ‑аго, ‑аеш, ‑ае; незак.

1. Незак. да засячы ​1.

2. Пападаць, коса падаючы, секучы (пра дождж). Трэба заўважыць, што гуменныя шчыліны аднак пакідалі з такім меркаваннем, каб не засякаў дождж, а зімою вецер не наганяў снегу. Колас.

засяка́ць ​2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае.

Незак. да засячы ​2.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

наперако́с, прысл.

Разм.

1. Коса ў адносінах да чаго‑н. Дзверы пайшлі наперакос.

2. перан. Не так, як трэба, як заўсёды. Прыгожа і ў дастатку жыў Глінчакоў. А пасля вайны ўсё пайшло ў яго неяк наперакос. Ракітны. Дзяўчына была сумная, думала аб тым, што яе жыццё пайшло наперакос. Навуменка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)