1. Звязаны са штрафам, з платай штрафу. [Войцік:] — І на якое ліха нам здаўся той білет! Сунулі б правадніку колькі залатовак — і без штрафнога пратакола абышлося б.Машара.// Які назначаецца за парушэнне чаго‑н.; з’яўляецца штрафам. Штрафны ўдар.
2. Накіраваны рашэннем суда ў спецыяльную дысцыплінарную часць (пра ваеннаслужачых). Штрафныя матросы.// Які складаецца з такіх ваеннаслужачых, прызначаны для іх. Няхай штрафны батальён, няхай іншая кара. Нас нічога не страшыць пасля тых здзекаў і пакут, якія мы перажылі і пабачылі ў нямецкім палоне.С. Александровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дахм
1. Dach n -(e)s, Dächer;
аднаска́тны дах Púltdach n, Hálbdach n;
го́нтавы дах Schíndeldach n;
двухска́тны дах Sátteldach n;
жале́зны дах Bléchdach n;
чарапі́чны дах Zíegeldach n;
шатро́вы дах Túrmdach n;
са шкляны́м дахам glásgedeckt;
накры́ць дом дахам das Haus décken;
◊ жыць пад адны́м дахамúnter éinem Dach(e) wóhnen;
2.перан (прытулак) Óbdach n -(e)s;
◊ заста́цца без даху над галаво́йóbdachlos wérden
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
сонм
1. Schlaf m -(e)s;
праз сон im Schlaf;
пе́рад сном vor dem Schláfengehen;
ён правёў ноч без сну er hat éine schláflose Nacht verbrácht;
мяне́ хі́ліць на сон ich bin schläfrig;
2. (тое, штосніцца) Traum m -es, Träume;
ба́чыць у сне träumen vi;
як у сне wie im Traum;
◊ сон збы́ўся der Traum ist in Erfüllung gegángen;
ве́чны сон der éwige Schlaf
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
твойзайм
1. dein (f déine, n dein, pl déine); der (die, das) déine, der (die, das) déinige (безназ);
гэ́та тваё das gehört dir; das ist dein (высок);
2.у значназн:
тваё (уласнасць) das Déine, das Déinige;
3.у значназмн:
твае (радня, сваякі) die Déinen;
твае́ прые́халі ўжо? sind die Déinigen schon gekómmen?;
◊ гэ́та твая́ спра́ва das ist déine Sáche
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
А́ркуш1 ’ліст паперы, шкла, бляхі’ (БРС), аркгушъ, аргушъ (Нас.). Укр.а́ркуш, рус.дыял.арку́ш, польск.arkusz ’тс’. Ст.-бел., ст.-укр.аркушъ з XVI ст., як і польскае. Канчатковая крыніца лац.arcus ’дуга’, адкуль — ’сагнуты ліст’ (Вясноў, Бел. лекс., 35) праз польскую ў беларускую. Памылкова сцвярджэнне, быццам аркуш увайшло ў беларускую мову ў пачатку XX ст. (Гіст. лекс., 259) не толькі таму, што слова ўстойліва адзначаецца ў старабеларускай мове і дыялектах, але і таму, што яно фіксуецца ў слоўніках XIX ст. (Шпіл., Мядзв.); ніякіх падстаў для паўторнага запазычання гэтага слова не было.
А́ркуш2 ’пасхальны артас’, г. зн. ’пасвячоны хлеб’ (Мядзв.). Укр.дыял.а́ркуш ’тс’. Форма аркуш вынікла як скажэнне артус (гл.), магчыма, не без уплыву аркуш1. Гл. артус.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Глады́ш ’крынка, збанок без ручкі’ (БРС, Касп., Шат., Сл. паўн.-зах.), «обгладившийся, замасленный горшок, особенно употребляемый для молока» (Нас.), ’збан’ (Сцяшк. МГ), таксама гладышка (Сл. паўн.-зах.). Рус.гладыш ’тс’ (паводле СРНГ, 6, 182, зах. і паўн.-зах.), гладышка ’тс’ (паўд., Даль), укр.глади́шка ’тс’ (таксама гладу́ш, гладу́щик). Гэтыя словы фармальна звязаны са слав.*glad‑ кладкі’ (+ суф. *‑yšь, ‑yšь‑ka). Такое паходжанне названых лексем можна абгрунтаваць і семантычна. Але Трубачоў (Рамесл. терм., 219–220) мяркуе, што формы з глад‑ не спрадвечныя, а другасныя. Зыходным ён лічыць рэканструяваную прасл. аснову *latū̆‑, *latĭ‑, сувязі якой за межамі слав. моў няясныя. Мяркуем, што няма падстаў адмаўляцца ад простай і зразумелай этымалогіі: глады́ш < *glad‑yšь (да *gladъ‑kъ ’гладкі’). Адсюль і гладышыкі, ’жоўтыя гарлачыкі’ (Сл. паўн.-зах.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
За́ядзі ’мыт’ (Сл. паўн.-зах.). Рус.наўг.заеди ’астаткі ежы ў кутках рота’, ’мыт’, іван.за́едень, самар., урал.за́едни, урал., краснаяр. за́еды, наўг.за́еды ’мыт’, наўг., алан., чаляб. за́едь ’камень на зубах у каня’, укр.заїди ’мыт’. Магчыма ўзвесці ўсх.-слав. слова (*за‑ѣд‑ з рознымі фармантамі: ‑а, ‑ь, ‑ьнь) да дзеяслова заѣд‑ати (з коранем ѣд‑, гл. есці) паводле ўяўлення пра паходжанне ’мыта’ ад ’заядання’. Параўн. блізкае структурна славен.zajȇd(a) ’заліў, грот’ на базе пераносу значэння дзеяслова. Параўн. яшчэ літ.*žaizdà ’рана’ < *žaidda (Буга, Rinkt., 1, 292; Фрэнкель, 1285; Покарны, I, 425, усе безслав. паралелей), што, аднак, няпэўна, бо пры суадноснасці з і.-е.*gʼhei‑ чакалася б *zajьd‑ ці *zěd‑, а не za(j)ěd. Да семантыкі гл. яшчэ Аткупшчыкоў. Зб. памяці Ларына, 206.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Кажуры́на1 ’кусок аўчыны’ (БРС, ТСБМ, КЭС, лаг.; Шат.), кажурынко ’кажух’ (Федар. рук.), кажуронак ’тс’ (Бядуля). Як і ў папярэднім выпадку, нельга адназначна меркаваць аб статусе бел. слова. Адпаведнікі — у рус. мове, параўн. кожурина (у Даля без геаграфіі) ’кусок закарэлай скуры, аўчыны і да т. п.’, пск., асташ., цвяр., вышагар., алан. ’дрэнны, закарэлы кажух’. Да значэння ’кажух’ параўн. рус.валаг., наўг., кастр., смал. і інш. кожурина ’скура (авечкі і пад.)’; значэнне ’кавалак аўчыны’ паводле суфікса in‑a. Утвораны гэтыя словы ад кожура, кантынуант апошняга засведчаны рускімі гаворкамі. Кажурапск. ’скура, пераважна свіная’, перм.баранья кожура, свярдл. ’скура цяляці’, кадн., валаг., пск. ’луска’ і інш., далей да кожа (гл.). Суфіксацыя ‑ур‑, відаць, экспрэсіўная, параўн. рус.дыял.кожурина ’худы замардаваны конь’, кожура ’скура жабы’, ’тоўстая скура’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Крэ́пкі ’дужы, моцны; цвёрды, крамяны’ (ТСБМ, Бяльк., Яруш., ТС, Ян., Шатал.). Укр.кріпкий, рус.крепкий, ст.-рус.крѣпкыи, ст.-слав.крѣпъкъ, балг.крепък, макед.крепок, серб.-харв.кре̏пки, кре̏пак, славен.krépec ’тс’, польск.krzepki, ст.-чэш.křěpky, славац.krepký ’тс’. Прасл.krěpъкъ ’моцны, сільны’ — прыметнік на ‑къ ад krěpъ. Зберагліся формы без‑къ: ст.-слав.крѣпъ, славац.krepý, серб.-харв.krijep. Надзейных балтыйскіх і іншых індаеўрапейскіх паралелей няма. Традыцыйнае супастаўленне са ст.-ісл.hráefa ’вытрымаць’ (Бернекер, 614; Покарны, 620). На жаль, у гэтай лексемы няма адпаведнікаў. Зупітца (KZ, 27, 389) параўноўвае ст.-ісл.kraptr, ст.-в.-ням.kraft ’сіла, моц’. У гэтым выпадку не можа быць гаворкі аб генетычнай суаднесенасці. Магчыма, вынік лексічных пранікненняў, але абгрунтаваць германскую, славянскую або іншамоўную трэцюю крыніцу пакуль што не ўдаецца.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лес, ліс ’лес’ (ТСБМ, Бяльк., Сцяшк., Яруш., Сл. паўн.-зах.), ’дрэвастой’ (ТС), ’вільготны лісцевы лес’ (Маш.), ’лесаматэрыял’ (ТС, Зянк.), ’будаўнічы матэрыял з драўніны’, лесам ’без догляду’ (Сл. паўн.-зах.), лясьсё ’нелюдзімае, дзікае месца’ (міёр., Нар. сл.). Укр.ліс, рус.лес, польск.las, палаб.lʼos, луж.lěs, чэш., славац.les, славен.lẹ̑s, серб.-харв.ле̑с, lȉjęs, балг.лес, ст.-слав.лѣсъ. Семантыка гэтай лексемы размяркоўваецца наступным чынам: паўсюдна lěsъ абазначае ’будаўнічы матэрыял’, а на поўначы і ’лес — сукупнасць дрэў’, першае з іх лічыцца першасным для прасл.lěsъ, якое тады можна генетычна суаднесці з лац.lignum драўніна, матэрыял’, якое з *likʼ‑no‑m (Мартынаў, Лекс. Палесся, 33; Брукнер, 290). Агляд іншых малаімаверных або малапераканаўчых версій гл. яшчэ Слаўскі, 4, 56; Скок, 2, 298; Фасмер, 2, 485.