без, прыназ. з Р.
1. Указвае на адсутнасць у прадмеце, з’яве, паняцці часовай або пастаяннай прыкметы.
Крэсла без ножкі.
Праца без прымусу.
Без праўды веку не пражывеш (прыказка).
2. Паказвае, што дзеянне адбываецца без удзелу каго-н., чаго-н.
Працаваць без памочніка.
3. Пры словах, што абазначаюць меру, час, колькасць, паказвае, колькі не хапае да поўнай меры.
Без 20 сантыметраў 3 метры.
Без чвэрці гадзіна.
4. З некаторымі назоўнікамі ўтварае прыслоўныя спалучэнні, якія выражаюць спосаб дзеяння.
Працаваць без адпачынку.
Бегчы без аглядкі.
◊
Не без гэтага (разм.) — і гэта бывае.
Не без таго (разм.) — бывае і так.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
без (безо) предлог с род. без (каго, чаго);
без отве́та без адка́зу;
без че́тверти два часа́ без чвэ́рткі дзве гадзі́ны;
без исключе́ния без выключэ́ння;
не без основа́ния не без падста́вы;
безо вся́ких переме́н без уся́кіх пераме́н;
◊
не без того́ не без таго́.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
без предлог с род. в разн. знач. без, бе́зо;
ісці́ па ле́се без даро́гі — идти́ по́ лесу без доро́ги;
нара́да адбыва́лася без вас — совеща́ние проходи́ло без вас;
без пяці́ сантыме́траў два ме́тры — без пяти́ сантиме́тров два ме́тра;
без пятна́ццаці тры — (о времени) без пятна́дцати три;
без выключэ́ння — без исключе́ния;
без уся́кай прычы́ны — без вся́кого по́вода;
◊ не без таго́ — не без того́;
без жа́ртаў — без шу́ток;
не без гэ́тага — не без э́того;
без дай прычы́ны — бе́зо вся́кой на то причи́ны; ни за что́ ни про что́;
без го́да ты́дзень — бе́з году неде́ля
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
без, прыназ. з Р.
Спалучэнне з прыназ. «без» выражае:
Азначальныя адносіны
1. Пры апісанні прадмета (з’явы, паняцця) для ўказання на адсутнасць у ім часовай або пастаяннай прыметы, выражанай назоўнікам роднага склону. Лес без канца і краю. Работа без прымусу. □ А што гэта за даліна ды без рэха, А зялёная ляшчына без арэхаў, Ручаіна без жывой-крутой вадзіцы, Лугавіна без духмянай медуніцы. Танк.
2. Пры словах, якія абазначаюць меру або колькасць, паказвае, колькі не хапае да поўнай меры. Без чвэрці гадзіна. Без малога год. Кілаграм без дзесяці грамаў. □ Роўна без дваццаці восем вечара.. пачуўся громкі голас. Колас.
Аб’ектныя адносіны
3. Паказвае, што дзеянне адбываецца пры адсутнасці, без удзелу каго‑, чаго‑н. Працаваць без машын. □ Найбольш складаная і адказная частка работы зроблена без Міхася. Брыль.
4. Адпавядае словам: акрамя, за выключэннем, не лічачы. Ганна хутчэй зачыніла дзверы за сабой — і без таго маркотна, хоць ты плач. Мележ.
Акалічнасныя адносіны
5. З некаторымі назоўнікамі ўтварае прыслоўныя спалучэнні, якія выражаюць спосаб дзеяння і інш. акалічнасці. Завянуць без пары. Ссохнуць без вады. Прабірацца без шуму. □ Мікалай Патапавіч .. даваў парады хоць і без ахвоты, але шчыра. Кулакоўскі.
•••
Без жартаў гл. жарт.
Не без гэтага — і гэта бывае.
Не без таго — бывае і так.
Не без чаго — тое, што і з чым‑н., але з меншай ступенню сцверджання.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
без прыназ óhne (A);
без ува́гі óhne Áufmerksamkeit;
без выключэ́ння [выня́тку] óhne Áusnahme, áusnahmslos;
пакі́нуць без ува́гі áußer Асht lássen*;
не без прычы́ны nicht óhne Grund;
не без таго́ höchstwahrscheinlich
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Без (прыназоўнік і прэфікс). Рус. без, укр. без, польск. bez, чэш. bez, ст.-слав. без, балг., серб.-харв. без. Прасл. bez (не bězь; іначай было б укр. біз, гл. Фасмер, 1, 144). Роднасныя формы: літ. bè, лат. bez, ст.-прус. bhe, ст.-інд. bahíṣ. І.‑е. *bhe(g̑h)‑. Бернекер, 54; Траўтман, 28; Фасмер, 1, 144; Слаўскі, 1, 30 (там і іншая літ-ра).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
без... (а таксама без’... і бес...; у першым складзе перад націскам бяз..., бяз’..., бяс...), прыстаўка.
Служыць для ўтварэння: 1) прыметнікаў ад назоўнікаў у значэнні: пазбаўлены чаго‑н., які не мае чаго‑н., напрыклад: безадказны, безагаворачны, беззаганны, беззямельны; 2) назоўнікаў з канчаткамі ‑е, ‑а або суфіксам ‑асць, якія азначаюць адсутнасць або недахоп чаго‑н., напрыклад: безграшоўе, бездарожжа, беззямелле, безадказнасць, безуважнасць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
без’... (гл. без...), прыстаўка.
Ужыв. замест «без...» з апострафам перад ётавымі галоснымі, напр., без’языкі.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
бес... (гл. без...), прыстаўка.
Ужыв. замест «без...» перад глухімі зычнымі, напр.: бескарысны, бесклапотны, бестурботны.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
бяз... (гл. без...), прыстаўка.
Ужыв. замест «без...» у першым складзе перад націскам, напр.: бяздонны, бязмежны.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)