Рэ́чны ’рачны’ (Байк. і Некр.). Мяркуючы па націску, з польск.rzeczny ’тс’.
*Рэчны́1речпый ’языкаты’ (пін., Нар. лекс.). Да рэч2.
Рэчны́2 ’ганарлівы’ (жытк., Нар. словатв., ТС), рачны́ ’самаўпэўнены, нахабны’ (Сцяшк. Сл., Сцяц. Сл.). Відаць, далейшае развіццё семантыкі ад рэчны1 (гл.), але нельга выключыць уплыў польск.grzeczny ’ветлівы, выхаваны’, хаця націск робіць такое дапушчэнне сумніўным.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
грэ́бля Часовая насыпная дарога з бярвення, ламачча, галля і зямлі цераз балоцістае, гразкае месца (БРС).
2. Гразкае месца, дзе цяжка ці нельга праехаць (Ветк.).
3. Плаціна (БРС), гаць з млынам на рэчцы; ставок (Ветк., Лёзн., Пін.Булг., 194, Стол.).
4. Наогул усякі земляны вал (Тал.Мядзв.).
5. Невялікі масток (Стол.).
Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)
Калма́ты ’пакрыты густымі скудлачанымі валасамі, поўсцю, касматы, кудлаты’, ’зроблены са скуры з доўгай густой поўсцю; з доўгім ворсам’, ’аброслы валаскамі, пушынкамі; нягладкі’ (БРС, ТСБМ). У гаворках: ’ускудлачаны, непрычасаны; касматы’ (Мал., Сл. паўн.-зах., Сцяшк., Шат.). Ёсць таксама форма камлаты ’тс’ (івац., Бір., Працы ІМ, 6; саліг., Нар. словатв.; Сл. паўн.-зах., ТС, Федар. I). Дакладных адпаведнікаў да гэтага слова як быццам няма. Сустракаецца яно толькі ў с.-бел. гаворках; сказаць цяжка, ці вядома шырэй; таксама з дзвюх форм цяжка выдзеліць першасную. Відавочная інавацыя або архаізм, нельга таксама выключыць запазычання слова. Калі зыходзіць з архетыпу калм‑, можна прывесці некаторыя паралелі з суседніх рус. гаворак (гл. калмач і камлак), аднак у лінгвагеаграфічным аспекце яны неістотныя. Для такой структуры можна меркаваць аб праформе kl̥m‑, магчыма, паралельную да kl̥t‑ і да т. п. (параўн. калдыга і інш., гл. вышэй). Аб імавернасці такога меркавання сведчыць зах.-бран.калманоги ’кульгавы’, у такім выпадку можна думаць аб даўняй семантыцы ’боўтаць’, ’боўтацца’ і ’кульгаць’ (’хадзіць, перавальваючыся’?). Не выключана, што сюды можна аднесці і ўкр.калмичити ’змочваць снапы ў вадкай гліне перад пакрыццём даху’. Калі зыходзіць з першаснай формы камл‑, неабходна мець на ўвазе магчымасць утварэння такой асновы і з больш ранняй *кабл‑. Такая магчымасць уяўляецца тым не менш малаверагоднай, хоць выключыць яе поўнасцю нельга (параўн. камлук, каблук). Можна меркаваць аб магчымай сувязі з лахматы. Калі метатэза халматы сапраўды мела месца, наступнае азванчэнне зычнага не здаецца неверагодным. Апрача ўсяго гэтага, тут мог рэалізавацца субстратны ўплыў (параўн. жанік ∼ жаніх і інш. у бел. зоне моцнага балтыйскага ўплыву). У такім выпадку лёгка можна вытлумачыць параўнальна вузкі арэал распаўсюджання бел. слова. Адносна запазычання нічога пэўнага сказаць нельга. Таксама няясна, ці ёсць падставы лічыць разглядаемае слова архаізмам, паколькі нельга падмацаваць такое меркаванне надзейнымі доказамі. Адносна формы калматы параўн. яшчэ полац.хамлак (гл. падрабязней пад калмык).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
zíemen
vii(sich) падыхо́дзіць, нале́-
жаць
er weiß nicht, was sich ziemt — ён не ве́дае, як сябе́ паво́дзіць
es ziemt mir nicht, darüber zu úrteilen — мне не́льга ду́маць [меркава́ць] аб гэ́тым
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
до́лжнобезл., в знач. сказ. трэ́ба, патрэ́бна; (необходимо) неабхо́дна; (полагается) нале́жыць;
рабо́тать, как до́лжно працава́ць як след (як нале́жыць);
говори́ть то, что до́лжно гавары́ць то́е, што трэ́ба (што неабхо́дна);
так не до́лжно поступа́ть так не́льга (нямо́жна, не трэ́ба) рабі́ць.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
2. (уменне, здольнасць) уме́ю, уме́еш, уме́е і г.д.; магу́, мо́жаш, мо́жа і г.д.He can speak French. Ён можа/умее размаўляць па-французску;
I can’t swim. Я не ўмею плаваць.
3. (дазвол, забарону) мо́жна; не́льга;
He can go. Яму можна ісці;
You can’t play football here. Тут нельга гуляць у футбол.
4. (сумненне (у пытальных і адмоўных сказах)) Can it be true? Няўжо гэта праўда?;
She can’t have said it! Не можа быць, каб яна сказала гэта!
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
прыню́хацца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; зак.
1. Прывыкнуць да якога‑н. паху. Ад смуроду нельга было прадыхнуць, нягледзячы на сцюдзёную пару. Гэта варылі касцяную муку.. А людзі ўжо прынюхаліся, пахла ім талеркаю смачнага супу.Гарэцкі.
2. Старанна, уважліва панюхаць, імкнучыся распазнаць які‑н. пах. Пахла смажанай цыбуляй, гарачым салам і, калі добра прынюхацца, нават і рыбай.Брыль.— Прынюхайся. Ты нічога не чуеш? — запытаўся ў Васіля, які вадзіў коней.Даніленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прапа́шчы, ‑ая, ‑ае.
Разм.
1. Такі, якога нельга вярнуць, атрымаць назад, які прапаў. Прапашчыя грошы. □ Магло задажджыцца, а тады лічы ячмень прапашчым.Васілевіч.
2. Безнадзейны, няўдачны. [Сузон:] — Ты то, Тарэнта, будзеш жыць, ты цяпер на ногі ўстанеш, а мая справа прапашчая.Галавач.
3. Ні да чаго не прыгодны, дурны, непапраўны. Аднак жа, калі гаварыць шчыра, Адам Свірыдзёнак не быў ужо такім прапашчым гультаём.Сабаленка.[Стары:] — Прапашчы я чалавек, таварыш... Гарэлка губіць мяне...Зарэцкі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
грань, ‑і, ж.
1. Лінія падзелу; граніца, мяжа. Былі гады змагання На грані дзвюх эпох. Кастрычніцкіх паўстанняў Ніхто не перамог.Колас.//перан. Тое, што адрознівае адно ад другога. У Лынькова часта нельга правесці грані паміж.. аўтарскай унутранай псіхалагічнай характарыстыкай і ўнутраным маналогам самога героя.Дзюбайла.
2. Плоская паверхня прадмета, якая ўтварае вугал з другой такой жа паверхняй. Грані куба. Грані паралелепіпеда.
3. Кант, утвораны дзвюма плоскасцямі, якія перасякаюцца.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)