ГУ́САК (Husák) Густаў (10.1.1913, в. Доўбраўда, каля г. Браціслава, Славакія — 1991, славацкі і чэшскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Браціслаўскі ун-т (1937). З 1933 чл. кампартыі Чэхаславакіі (КПЧ). У 2-ю сусв. вайну адзін з кіраўнікоў славацкага нац. паўстання 1944. Чл. ЦК КПЧ (1945, 1949—51). У 1946—50 старшыня Корпуса ўпаўнаважаных (аўтаномнага ўрада) Славакіі. Абвінавачаны ў «нацыяналіст. ухілах», у 1951 арыштаваны і зняволены, у 1960 вызвалены, у 1963 рэабілітаваны. У перыяд «пражскай вясны» 1-ы сакратар ЦК КП Славакіі, падтрымаў увод войск 5 дзяржаў-удзельніц Варшаўскага дагавора ў Чэхаславакію (жн. 1968). З 1969 1-ы сакратар, з 1971 ген. сакратар ЦК КПЧ. Праводзіў палітыку т.зв. нармалізацыі (адыход ад рэформ «пражскай вясны»). З 1975 прэзідэнт Чэхаславакіі. У 1987 быў вымушаны падаць у адстаўку з пасады ген. сакратара ЦК КПЧ, у 1989 — з пасады прэзідэнта. Аўтар кн. «Сведчанне пра Славацкае нацыянальнае паўстанне» (нап. Ў 1964).

Н.К.Мазоўка.

т. 5, с. 541

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

ГУСІ́НАЯ ЦЫБУ́ЛЯ

(Gagea),

род кветкавых раслін сям. лілейных. Больш за 130 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, а таксама ў Паўн. Афрыцы. На Беларусі трапляюцца 8 відаў. Найб. вядомыя і пашыраныя гусіная цыбуля жоўтая (G. lutea) і малая (G. minima). Растуць пераважна ў вільготных лісцевых і мяшаных лясах, хмызняках, садах і парках. Рэдка трапляюцца: гусіная цыбуля зярністая (G. granulosa), пакрывальцавая (G. spathacea), Пачоскага (G. paczoskii). Толькі па звестках навук. л-ры вядомы гусіная цыбуля лугавая (G. pratensis), нізенькая (G. pusilla) і чырванеючая (G. erubescens).

Невысокія шматгадовыя травяністыя расліны, ранаквітучыя цыбульныя эфемероіды (улетку надземныя часткі адміраюць) з 1—3 цыбулінамі (іншы раз каля асновы гал. цыбулін развіваецца шмат дробных цыбулінак). Прыкаранёвы ліст 1, зрэдку 2. Кветкі дробныя, жоўтыя (рознага адцення), радзей белаватыя, зеленаватыя ці чырванаватыя, у раскідзістых гронка-парасонападобных суквеццях. Плод — трохгнездавая каробачка. Лек., харч., кармавыя, меданосныя і дэкар. Расліны.

Г.У.Вынаеў.

т. 5, с. 544

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

ДАБШЭ́ВІЧ

(Dobszewicz) Бенядзікт (12.3.1722, каля г. Навагрудак, Гродзенская вобл. — 1799),

філосаф, тэолаг, прадстаўнік эклектычнай філасофіі Беларусі і Літвы. Скончыў Навагрудскі езуіцкі калегіум, Віленскую езуіцкую акадэмію. Выкладаў у іх і ў Полацкім езуіцкім калегіуме (з 1773 дэкан тэалагічнага ф-та Віленскай акадэміі). Прызнаваў філас. і прыродазнаўчанавук. ідэі П.Гасендзі, Р.Дэкарта, І.Кеплера, І.Ньютана, геліяцэнтрычную сістэму М.Каперніка і яго паслядоўнікаў («Погляды новых філосафаў», 1760). Фундаментальнымі палажэннямі логікі лічыў прынцып дастатковай падставы і прынцып сумлення («Лекцыі па логіцы», 1761). Прызнаваў тры віды пазнання: гіст. (пазнанне фактаў, іх успрыняцце), філас. (раскрыццё прычыны і асновы прадмета) і матэм. (пазнанне колькасных адносін). Паводле Дабшэвіча, мэта навукі — дасягненне ісціны для карысці чалавека. Ісціну падзяляў на лагічную, метафіз. і маральную. У філас. поглядах прытрымліваўся картэзіянства пазнейшага часу, спалучаў тэалагічны светапогляд з новафілас. поглядамі, што не магло не прывесці да ўнутр. супярэчнасцей у яго сістэме, якія выразна выявіліся ў кн. «Тэзісы ва універсальную філасофію» (1763).

Э.К.Дарашэвіч.

т. 5, с. 561

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

по́жня

1. Засеянае збожжам поле; іржышча (Бабр. Брэсц. Глуск. Гродз. Жытк. Маз. Пін. Стол. ДАБМ, к. 271, Лёзн., Сал., Слаўг.).

2. Сухадольная сенажаць і паша; невялікі лужок сярод поля (Віц. Нік. 1895, Докш., Віц. Сен. Касп., Слаўг., Смален. Дабр., Тал. Мядзв., Уш.). Тое ж пожань (Сен. Касп.), пожанька, пожанка (Віц. Нік. 1895, Сен. Чашн. Касп., Слаўг.).

3. Заліўны луг (Ветк.).

в. Пожынкі Сен., ур. Пожанька (балота) каля в. Людкоў Слаўг., ур. Шырокая пожня (сенажаць) каля в. Чарсвяны Уш., ур. Пожня (луг каля р. Пацэі) недалёка ад в. Сьенск Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

бало́нне

1. Тое, што і абалонне 1; заліўныя прырэчныя сенажаці (Бых., Ветк., Віц. Нік. 1895, Цэнтр. і Усх. Палессе Талст.). Тое ж балонь (Рэч., Слаўг., Цэнтр. і Усх. Палессе Талст.), балонье (Жытк., Стол.).

2. Луг, выган (АЗР, 1, 145, Гом., Грыг. 1850, Жытк., Маг. губ. вед., № 44, 1854, 792).

3. Балота каля ракі, нізіна (р. Пціч Серб. 1915, Рэч., Чашн. Касп.).

4. Паляна, роўнае сярод лесу месца (Нас. АУ).

5. Нізкае месца, якое заліта вадой (Смален. Дабр.).

6. Азярына, старык на лузе (Ветк.).

7. Невялікае поле, якое не заліваецца вадой; выган для пасьбы жывёлы (Тур.).

ур. Балонне (азярына на лузе) каля в. Шарсцін Ветк., ур. Балонне (поле сярод нізкага месца) каля г. Турава, ур. Балонь (нізкае месца) каля в. Заспа Рэч.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

плёс

1. Шырокае роўнае і спакойнае месца на рацэ без паваротаў (БРС). Тое ж плёса (Жытк., Сал., Стол.).

2. Возера, зарослае расліннасцю; балота; нізкі заліўны луг (Бабр. Талст.). Тое ж пле́са (Палессе Талст.), плёса (Ветк., Палессе Талст.).

3. Невялікі заліў на рацэ або возеры; ціхая завадзь (Браг., Зах. Бел. Др.-Падб., Смален. Дабр.). Тое ж плёска (Краснап. Бяльк.).

4. Мелкае месца ў рацэ або возеры (Смален. Дабр.).

5. Хвост у вялікай рыбы (Нас.); вясло (Смален. Дабр.).

в. Плёсы Бабр., Маладз., ур. Плёса (азярына на лузе з выйсцем у Сож) каля в. Шарсцін Ветк., ур. Плёса (чыстая частка возера за асітой, чаротам) каля в. Чарсвяны Уш., воз. Плясно каля Смаленска, ур. Плясна́ (поле, кусты, рэчка Плясёнка) каля в. Ржаўка 2 Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

с, со предлог

1. с род. з (каго, чаго), са (каго, чаго) (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

взять кни́гу с по́лки узя́ць кні́гу з палі́цы;

убра́ть посу́ду со стола́ прыбра́ць по́суд са стала́;

упа́сть с ле́стницы упа́сці з ле́свіцы;

спусти́ться с горы́ спусці́цца з гары́;

прийти́ с рабо́ты (со слу́жбы, с собра́ния) прыйсці́ з рабо́ты (са слу́жбы, са схо́ду);

прие́хать с Кавка́за прые́хаць з Каўка́за;

письмо́ с ро́дины ліст з радзі́мы;

прыжо́к с самолёта скачо́к з самалёта;

де́ло начало́сь с пустяко́в спра́ва пачала́ся з дро́бязі;

напа́сть на врага́ с ты́ла напа́сці на во́рага з ты́лу;

с мину́ты на мину́ту з хвілі́ны на хвілі́ну;

говори́ть речь с трибу́ны гавары́ць прамо́ву з трыбу́ны;

с пра́вой стороны́ от доро́ги находи́лась ро́ща з пра́вага бо́ку ад даро́гі знахо́дзіўся гай;

урожа́й с гекта́ра ураджа́й з гекта́ра;

брать приме́р с кого́-л. браць пры́клад з каго́е́будзь;

снима́ть ме́рку с кого́-л. здыма́ць ме́рку з каго́е́будзь;

писа́ть портре́т с кого́-л. малява́ць партрэ́т з каго́е́будзь;

перевести́ с белору́сского языка́ перакла́сці з белару́скай мо́вы;

с разреше́ния нача́льника з дазво́лу нача́льніка;

с ва́шего согла́сия з ва́шай зго́ды;

уста́ть с доро́ги стамі́цца з даро́гі;

писа́ть с большо́й бу́квы піса́ць з вялі́кай лі́тары;

взыска́ть с кого́ спагна́ць з каго́;

взять с бо́ю узя́ць з бо́ю;

дово́льно с тебя́ даво́лі з цябе́;

хва́тит с вас хо́піць з вас; кроме того, в знач. «с такого-то времени», «по причине чего-л.», «по случаю чего-л.» переводится ещё предлогом ад (чаго);

с де́тства з (ад) дзяці́нства;

с са́мого утра́ з (ад) са́май ра́ніцы;

с пе́рвых же дней з (ад) пе́ршых жа дзён;

с утра́ до ве́чера з (ад) ра́ніцы да ве́чара;

с тех пор з (ад) той пары́;

с доса́ды з (ад) пры́красці (ад зло́сці);

с го́ря з (ад) го́ра;

с перепу́гу з (ад) перапало́ху;

2. с вин. з (каго, што), са (каго, што); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

величино́й с дом велічынёй з дом;

с вас ро́стом з вас ро́стам; кроме того, в значении «приблизительно», «около», «почти» переводится ещё предлогами каля́ (чаго), пад (што);

прожи́ть где́-л. с ме́сяц пражы́ць дзе-не́будзь з ме́сяц (каля́ ме́сяца);

до ле́са бу́дет с киломе́тр да ле́су бу́дзе з кіламе́тр (каля́ кіламе́тра);

собрало́сь челове́к с де́сять сабра́лася чалаве́к з дзе́сяць (каля́ дзесяці́, пад дзе́сяць);

3. с твор. з (кім, чым), са (кім, чым); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

я иду́ с тобо́й я іду́ з табо́й;

поговори́ть с друзья́ми пагавары́ць з сябра́мі;

согласи́ться с ке́м-л. згадзі́цца (пагадзі́цца) з кім-не́будзь;

чита́ть с удово́льствием чыта́ць з прые́мнасцю (са здавальне́ннем);

челове́к с тала́нтом чалаве́к з та́лентам;

хлеб с ма́слом хлеб з ма́слам;

поспеши́ть с отъе́здом паспяша́цца з ад’е́здам;

собра́ться с мы́слями сабра́цца з ду́мкамі;

с рабо́той обстои́т всё благополу́чно з пра́цай (рабо́тай) усё до́бра;

у него́ пло́хо с се́рдцем у яго́ дрэ́нна з сэ́рцам;

что с ним ста́ло? што з ім ста́лася?;

с года́ми взгля́ды меня́ются з гада́мі по́гляды мяня́юцца; кроме того, в значении «при посредстве кого-, чего-л.» переводится ещё конструкциями без предлога;

посла́ть с курье́ром пасла́ць з кур’е́рам (кур’е́рам);

поживи́те с моё пажыві́це ко́лькі я;

с трудо́м насі́лу (з ця́жкасцю).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

an

1.

prp

1) (D – на пыт. «дзе?») пры, ля, каля́, по́бач

~ der Wand — на сцяне́

2) (на пыт. «калі?») у

~ frien Tgen — у во́льныя [свабо́дныя] дні

am Mrgen — ра́ніцай

3) за

~ der Hand führen — ве́сці за руку́

4) пераклад залежыць ад беларускага кіравання: die Schuld legt ~ dir гэ́та твая́ віна́

~ etw. krank sein — хварэ́ць на што-н.

5) (aна пыт. «куды?») на, да

~ den fluss — на раку́

bis ~ — да

bis ~ den Wald — да ле́су

ich hbe ine Btte ~ Sie — у мяне́ да Вас про́сьба, я ма́ю да Вас про́сьбу

2.

adv:

von heute ~ — з сённяшняга дня

von jetzt ~ — ад [з] гэ́тага ча́су

◊ ~ und für sich — само́ сабо́й, само́ па сабе́

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

вуглы́ Тып паселішча без вуліцы, калі двары рэдка параскіданы па краю поля ўлукаткі (Слаўг.).

в. Вуглы Ів., ур. Вуглы (лог, поле) каля в. Шаламы Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

гле́дзішча

1. Высокае месца, адкуль далёка відаць вакол (Слаўг.).

2. Адкрытае ў нізіне месца (Слаўг.). Тое ж гля́нішча (Слаўг.).

ур. Глянішча каля в. Віравая Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)