сістэ́ма, ‑ы, ж.

1. Сукупнасць заканамерна звязаных паміж сабой элементаў (прадметаў, з’яў, поглядаў, ведаў і пад.), якія складаюць пэўнае цэласнае ўтварэнне, адзінства. Сістэма галактык. // Сукупнасць прынцыпаў, якія з’яўляюцца асновай якога‑н. вучэння. Філасофская сістэма класікаў марксізма-ленінізма. Педагагічная сістэма Макаранкі. // Сукупнасць метадаў, правіл ажыццяўлення чаго‑н. Сістэма кантролю. Сістэма планавання. // Сукупнасць якіх‑н. элементаў, адзінак, якія аб’ядноўваюцца па агульнай прыкмеце, прызначэння). Сістэма гукаў беларускай мовы. □ Нанава наладзіць падпольную сувязь пры дапамозе сістэмы троек было нялёгка. Машара.

2. Парадак, абумоўлены правільным размяшчэннем і ўзаемнай сувяззю частак чаго‑н. Даводзілася ўсе свае веды прыводзяць у сістэму, многа чаго чытаць. Шахавец. // Прадуманы план. Падрыхтоўка да паступлення ў ваенныя вучылішчы ішла адпаведна намі ж распрацаванай сістэме. Навуменка. // Звычайны, устаноўлены распарадак чаго‑н. [Дыспетчарскія] даклады.. увайшлі ў сістэму, праводзяцца штодзённа. Шынклер. // Прынятае ўстанаўленне, парадак; закон. Сістэма атэстацыі працаўнікоў. Сістэма падаткаў. Сістэма водпускаў. □ [Шыковіч:] — Міна Азаравіч, скажыце, калі ласка, якая ў вас сістэма падбору дакументаў? Шамякін.

3. Форма арганізацыі, будова чаго‑н. (дзяржаўных, палітычных, гаспадарчых адзінак, устаноў і пад.). Дзяржаўная сістэма. Выбарчая сістэма. // Форма грамадскага ладу; фармацыя. Сацыялістычная сістэма. Капіталістычная сістэма. □ Там крызіс лютуе, Там крык безрабоцця — Сістэма старая згніла. Колас.

4. Сукупнасць гаспадарчых адзінак, блізкіх па сваіх задачах і арганізацыйна аб’яднаных у адзінае цэлае. Сістэма аховы здароўя. Сістэма органаў народнай асветы. Працаваць у сістэме ўстаноў Акадэміі навук БССР. □ К гэтаму часу атрад пачаў дзейнічаць ужо ў сістэме часцей Чырвонай Арміі. Чорны.

5. Структура, якая складае адзінства ўзаемна звязаных частак. Сардэчна-сасудзістая сістэма. Каранёвая сістэма расліны. □ Цукар падтрымлівае нервовую сістэму і асабліва карысны пры разумовай працы. Маўр. // Тэхнічнае адзінства, сукупнасць узаемна звязаных збудаванняў, механізмаў і пад., якія дзейнічаюць узгоднена. Вартавыя сістэмы касмічнага карабля. □ Над капустай шэрым алавяным бляскам адсвечвалі трубы арашальнай сістэмы. Ракітны. // Марка, канструкцыя якіх‑н. машын, іх частак. Вінтоўка сістэмы Бердана. □ У калгасе лепш ураблялася зямля, у калгасе былі трактары, плугі навейшай сістэмы. Колас. // Сукупнасць якіх‑н. прадметаў, прыстасаванняў і пад. аднаго прызначэння. Сістэма штучных спадарожнікаў. □ Ілья Ільіч устаў, паслухмяна падаўся ў сенцы і хоць марудна, але абмацаў сістэму запорак, адчыніў дзверы. Кулакоўскі.

6. У батаніцы і заалогіі — класіфікацыя, групаванне. Сістэма Лінея.

7. У геалогіі — сукупнасць пластоў горных парод, якая характарызуецца пэўнымі выкапнямі, фаунай і флорай.

•••

Вегетатыўная нервовая сістэма — частка нервовай сістэмы, якая рэгулюе дзейнасць унутраных органаў і абмен рэчываў у арганізмах.

Геацэнтрычная сістэма свету — абвергнутае навукай уяўленне, што Зямля з’яўляецца нерухомым цэнтрам сусвету, вакол якога рухаюцца ўсе планеты і зоркі.

Геліяцэнтрычная сістэма свету — вучэнне, якое даказвае, што Зямля і іншыя планеты рухаюцца вакол Сонца.

Дзесятковая сістэма класіфікацыі — класіфікацыя кніг у бібліятэках, заснаваная на падзеле кніг па зместу на дзесяць асноўных раздзелаў, кожны з якіх у сваю чаргу дзеліцца па дзесяткі.

Другая сігнальная сістэма — гукавая мова як уласцівая чалавеку сістэма ўмоўнарэфлекторных сувязей, што ўзнікаюць пры ўздзеянні моўных сігналаў і служаць асновай абстрактнага мыслення.

Дысперсная сістэма — рэчыва ў выглядзе дробных часцінак разам з тым асяроддзем, у якім яно рассеяна, напрыклад: туман, дым.

Дэцымальная сістэма класіфікацыі — тое, што і дзесятковая сістэма класіфікацыі.

Калідорная сістэма — сістэма размяшчэння пакояў у будынку, калі дзверы з усіх пакояў выходзяць у адзін вялікі калідор.

Картачная сістэма — парадак размеркавання прадуктаў харчавання, тавараў па картачках.

Ланкастэрская сістэма навучання — арганізацыя ўзаемнага навучання, калі старэйшыя вучні пад кіраўніцтвам настаўніка вучаць малодшых вучняў.

Мажарытарная сістэма — антыдэмакратычная сістэма выбараў у некаторых капіталістычных краінах, пры якой лічацца толькі галасы, пададзеныя за кандыдата партыі, атрымаўшай большасць галасоў у дадзенай акрузе.

Метрычная сістэма мер — міжнародная сістэма адзінак вымярэння, у аснову якой пакладзены адзінка даўжыні — метр і адзінка масы — кілаграм.

Перыядычная сістэма (элементаў) — класіфікацыя хімічных элементаў, створаная Д.І. Мендзялеевым на аснове суадносін паміж іх атамнай вагой і ўласцівасцю рэчываў, якія ўтвараюцца гэтымі элементамі.

Прадметная сістэма навучання — сістэма навучання, пры якой кожны прадмет выкладаецца асобным выкладчыкам.

Прапарцыянальная сістэма выбараў — у буржуазных дзяржавах — парадак вызначэння вынікаў галасавання, пры якім размеркаванне мандатаў паміж партыямі, што вылучылі сваіх кандыдатаў у прадстаўнічы орган, праводзіцца ў адпаведнасці з колькасцю атрыманых імі галасоў.

Рачная сістэма — а) рака са сваімі прытокамі; б) сукупнасць рэк якой‑н. краіны, мясцовасці, часткі свету.

Сістэма роднасці — сукупнасць тэрмінаў для абазначэння розных ступеней роднасці (па крыві і па шлюбу).

Сонечная сістэма — сукупнасць нябесных цел, якая складаецца з Сонца і планет, што рухаюцца вакол яго.

Сусветная сістэма сацыялізма — сацыяльная, эканамічная і палітычная садружнасць свабодных, суверэнных народаў, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі пабудовы камуністычнага грамадства.

Цэнтральная нервовая сістэма — асноўная частка нервовай сістэмы, якая складаецца з галаўнога і спіннога мозга.

Эндакрынная сістэма — сістэма эндакрынных залоз, залоз унутранай сакрэцыі.

[Грэч. systēma — цэлае, складзенае з частак, злучэнне.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сэ́рца I ср., прям., перен. се́рдце;

рытм с. — ритм се́рдца;

○ паро́к с. — мед. поро́к се́рдца;

некампенсава́ны паро́к с. — мед. некомпенси́рованный поро́к се́рдца;

◊ ад усяго́ с. — от всего́ се́рдца;

пакла́ўшы руку́ на с. — положа́ ру́ку на се́рдце;

прыма́ць (браць) (блі́зка) да с. — принима́ть (бли́зко) к се́рдцу;

ка́мень з с. звалі́ўся (спаў) — ка́мень с се́рдца свали́лся;

с. адышло́ — се́рдце отошло́;

с. не на ме́сцы — се́рдце не на ме́сте;

с. абарва́лася — (у каго) се́рдце оборвало́сь (у кого);

с. ад’яда́ць — ду́шу выма́тывать;

адлягло́ ад с. — отлегло́ от се́рдца;

з заміра́ннем с. — с замира́нием се́рдца;

кро́ўю с. — кро́вью се́рдца;

вы́кінуць з с. — вы́бросить из се́рдца;

знайсці́ даро́гу да с. — (чыйго) найти́ доро́гу к се́рдцу (чьему, кого);

с. кро́ўю абліва́ецца — се́рдце кро́вью облива́ется;

на ~цы ко́шкі скрабу́ць — на се́рдце ко́шки скребу́т;

с. не ляжы́ць — (да каго) се́рдце не лежи́т (к кому);

каме́ннае с. — ка́менное се́рдце;

не мець с. — не име́ть се́рдца;

у глыбіні́ с. — в глубине́ се́рдца;

з адкры́тым (чы́стым) ~цам — с откры́тым (чи́стым) се́рдцем;

з лёгкім ~цам — с лёгким се́рдцем;

усі́м ~цам — всем се́рдцем;

да́ма с. — да́ма се́рдца;

до́брае (вялі́кае) с. — (у каго) большо́е се́рдце (у кого);

с. разрыва́ецца — се́рдце разрыва́ется;

с. балі́ць — се́рдце боли́т;

с. ра́дуецца — се́рдце ра́дуется;

прапанава́ць руку́ і с. — (каму) предложи́ть ру́ку и се́рдце (кому);

разбі́ць с. — разби́ть се́рдце;

ка́мень на ~цы — (у каго) ка́мень на се́рдце (у кого);

браць за с. — хвата́ть за се́рдце;

(як) нож у с. — (как) нож в се́рдце;

хало́днае с. — (у каго) холо́дное се́рдце (у кого);

ад шчы́рага (чы́стага) с. — от чи́стого се́рдца;

чыта́ць у ~цах — чита́ть в сердца́х;

с. сці́снулася — се́рдце сжа́лось;

с. не ка́мень — посл. се́рдце не ка́мень;

на языку́ мёд, а на ~цы лёд — посл. на языке́ медо́к, а на се́рдце ледо́к

сэ́рца II ср., спец. (задвижка в замке) сныч м.

сэ́рца III ср. (в колоколе) язы́к м.

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

сам, само́га, м.; сама́, само́й, ж.; само́, само́га, н.; мн. самі, саміх; займ. азначальны.

1. Ужываецца пры назоўніках ці асабовых займенніках, каб паказаць, што іменна названая асоба або прадмет непасрэдна ўдзельнічае ў дзеянні. З вуліцы ехалі сані. Ладымер пазнаў Банадысёвага каня. Сам Банадысь, высокі, у новым кажуху, .. ішоў побач з канём. Чорны. Сам факт стварэння слоўнікаў нацыянальнай тэрміналогіі не можа разглядаць інакш, як факт выключнай навуковай важнасці. Суднік. // Ужываецца як замяшчальнік назоўніка або асабовага займенніка. Што казаць: самі ведаеце, якія задзіры гэтыя хлопцы. Колас. [Арына Восіпаўна:] — Стаіць [Мажэйка] сярод пакоя, размаўляе са мной, а сам так і шныпарыць вачыма па закутках. Асіпенка. // Ужываецца ў зваротах, каб паказаць, што асоба занята сабою, сваімі справамі. Сам сабе [Уладзімір] нешта шаптаў, сам з сабою раіўся. Скрыган. / У выразах, у якіх што‑н. прыпісваецца самому аб’екту. [Хлопец:] — Не згубіў, а сама [метрыка] згубілася, як нашага прыхода царкву перабудоўвалі на школу... Чарот.

2. Ужываецца, каб падкрэсліць, што асоба або прадмет выконвае дзеянне самастойна, без чыёй-небудзь дапамогі. Засяваць мы самі Будзем нашы нівы, Збіраць самі будзем Ураджай шчаслівы. Купала. // Ужываецца для вылучэння пэўнай асобы або нейкага прадмета. [Гарлахвацкі:] Выдавецтва? Хто пры тэлефоне?.. Перадайце трубку самому дырэктару. Крапіва. Сам камандзір батальёна сядзеў за сталом, займаў цэнтральнае месца. Колас.

3. Ужываецца для падкрэслівання важнасці, значнасці асобы або прадмета. Ка мне ў госці з прывітаннем шчырым.. Сам старшыня прыйшоў і брыгадзіры. Купала.

4. у знач. наз. сам, само́га, м.; сама́, само́й, ж. Разм. Ужываецца для абазначэння якой‑н. паважанай асобы (гаспадара, кіраўніка і пад.). [Бабка:] — Ой, хоць бы ўжо хутчэй сам прыйшоў. Сам — гэта, канечне, бацька. Сяркоў. [Таццяна:] — Ну, а дзе сама [Марына Паўлаўна]? Я ўжо ладзілася ісці па яе, ды дасюль няўпраўка была... Зарэцкі.

5. Пры назоўніках з якасным значэннем падкрэсліваюць наяўнасць вышэйшай ступені якасці ў прадмеце. Сама ты, радзіма, жывая паэма, Вялікасны твор бальшавіцкага племя. Глебка. Значкі ГПА на крутых грудзях [моладзі] выглядаюць так, як можа выглядаць само здароўе, сама сіла, сама паўнакроўная маладосць! Самуйлёнак.

6. Ужываецца тады, калі трэба паказаць, што пра пэўны прадмет ці асобу ўжо гаварылася. [Лабановічу] ўспомнілася,.. што ў гэтую кузню не адзін раз прыязджаў ён і прыходзіў з дзядзькам Марцінам па розных гаспадарчых справах. І кузня, і само мястэчка тады нейк выглядалі іначай, рабілі большае ўражанне, можа, з тае прычыны, што ён быў малы. Колас.

•••

Сам вялікі гл. вялікі.

Сам (сама, само) за сябе гаворыць — не мае патрэбы ў тлумачэнні, пацвярджэнні.

Сам (сама, само) з сабою — адзін, на адзіноце. [Мікуць] гаварыў гэтак сам з сабою праз усю дарогу. Чорны.

Самі з вусамі — не горш за іншых, не дурней за іншых.

Сам-насам — быць аднаму без удзелу іншых. Відаць, не лёгка было Антосю заставацца, сам-насам са сваімі думкамі. Бажко. Хацелася пабыць аднаму [Барташэвічу], сам-насам. Карпюк.

Сам на сябе вяроўку суча гл. сукаць.

Сам не гам і другому не дам гл. гам ​2.

Сам не свой — аб стане разгубленасць роспачы, адчаю, вялікага хвалявання, непакою. Ладымер з’явіўся дадому сам не свой. Ён пастагнаў у сенцах, паенчыў, пабедаваў і падаўся ў хату. Чорны.

Сам не ў сабе — пра таго, хто страціў душэўную раўнавагу, самавалоданне. [Рыгор:] — Чакай, Каця! Даруй, я сам не ў сабе. Крапіва.

Сам (сама, само, самі) па сабе — а) адвольна, незалежна ні ад кога. Цяпер [пасля запрашэння перайсці на працу ў раён] пытанне развязалася само па сабе — проста і дасканала. Зарэцкі. Нарэшце гоман сам па сабе ўлёгся. Дуброўскі; б) кожны паасобку. [Іван:] — У нас [у Чыжэвічах] канапасы ў гурт збіраюцца, гавораць, смяюцца. А тут [у Малінаўцы] кожны сам па сабе. Чарнышэвіч; в) паводле сваёй сутнасці. Сам па сабе дзядзька Анупрэй быў вельмі цікавым чалавекам. Машара.

Сам праз сябе — самастойна.

Сам (сама, само, самі) сабе — а) адзін, без нікога. [Макатрыха:] — Я магла б жыць і пры сыне, але мне лепш калі я тут сама сабе. Кулакоўскі; б) ціха, ледзь чутна (чытаць, гаварыць і пад.); в) ніяк знешне не выяўляючы; у думках, не выказваючы ўголас. Яшчэ тады [Макар] сам сабе падумаў: а што, калі тут давядзецца працаваць, дык жа зусім згубішся сярод гэтых сталёвых волатаў. Сабаленка.

Сам сабе не рад — незадаволены самім сабою. Цяпер і сам сабе не рад. Не спіцца, не ляжыцца. Ці не вярнуцца лепш назад Ды з другам памірыцца? Танк.

Сам сабе пан (гаспадар, галава) — самастойны, незалежны ні ад кога чалавек.

Само сабой (зразумела) — не выклікае ніякага сумнення; безумоўна.

Сам (сама, само, самі) сабою — а) самастойна, сваімі сіламі (магчымасцямі). Як узяўся, як стаў вучыцца і сам сабою вывучыўся. Янкоўскі. Шчасце не прыйшло само сабой. Барадулін; б) без якіх‑н. намаганняў. Само сабой прыгадалася, як зімой.. [бацька] з Шурам валіў сосны на хату. Ставер; в) у адпаведнасці з сваёй унутранай сутнасцю, такім, які ёсць. Сышліся твар у твар — яны і вечнасць, Тут кожны быць павінен сам сабой, Як смага — смагай, як вада — вадой. Куляшоў.

Сам чорт галаву (нагу) зломіць гл. чорт.

Сам чорт не брат каму гл. брат.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

при предлог с предл. пры (кім, чым);

стоя́ть при вхо́де стая́ць пры ўвахо́дзе;

при доро́ге пры даро́зе;

бой при Цуси́ме бой пры Цусі́ме;

лаборато́рия при институ́те лабарато́рыя пры інстыту́це;

он находи́лся всё вре́мя при мне ён знахо́дзіўся ўвесь час пры мне;

служи́ть при шта́бе служы́ць пры шта́бе;

име́ть при себе́ спра́вку с ме́ста рабо́ты мець пры сабе́ даве́дку з ме́сца рабо́ты (пра́цы);

при жела́нии всего́ мо́жно доби́ться пры жада́нні ўсяго́ мо́жна дабі́цца;

при ору́жии пры збро́і;

при встре́че пры сустрэ́чы;

при соде́йствии прису́тствующих пры садзе́йнічанні прысу́тных;

при перехо́де че́рез у́лицу пры перахо́дзе це́раз ву́ліцу;

при по́лном молча́нии пры по́ўным маўча́нні;

чита́ть при электри́честве чыта́ць пры электры́чнасці;

сказа́ть при свиде́телях сказа́ць пры све́дках;

э́то случи́лось при мне гэ́та зда́рылася пры мне; кроме того, иногда переводится также иными предлогами, в частности: а) (в знач. возле, около) каля́ (каго, чаго), ля (каго, чаго); (над) над (чым); (под) пад (чым);

жить при ста́нции жыць пры (каля́, ля) ста́нцыі;

би́тва при Грю́нвальде бі́тва пры Гру́нвальдзе (каля́ Гру́нвальда, ля Гру́нвальда, пад Гру́нвальдам); б) (при наличии) з (са) (кім, чым); (с собой) з сабо́й;

при таки́х зна́ниях пры такі́х ве́дах, з такі́мі ве́дамі;

при тако́м здоро́вье з такі́м здаро́ўем, пры такі́м здаро́ўі;

при часа́х пры гадзі́нніку, з гадзі́ннікам;

де́ньги бы́ли при мне гро́шы былі́ пры мне (са мной);

у него́ при себе́ все бума́ги у яго́ з сабо́й (пры сабе́) усе́ папе́ры; в) (во время, в эпоху) за (каго, што), падча́с (чаго);

при Пари́жской комму́не пры Пары́жскай каму́не, падча́с Пары́жскай каму́ны;

при Миндо́вге пры Міндо́ўгу, за Міндо́ўгам;

при жи́зни пры жыцці́;

при́ смерти пры сме́рці;

при всём том пры ўсім тым;

при э́том пры гэ́тым;

при по́мощи пры дапамо́зе, з дапамо́гай;

при усло́вии пры ўмо́ве; (с условием) з умо́вай;

при зву́ке его́ го́лоса пачу́ўшы яго́ го́лас;

при слу́чае пры вы́падку, калі́ бу́дзе (зда́рыцца) вы́падак;

быть при ме́сте уст. быць на паса́дзе;

оста́ться при свои́х заста́цца пры сваі́х;

быть при де́ле быць заня́тым спра́вай.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

mieć

незак.

1. мець;

mam książkę — у мяне ёсць кніга;

ona ma 30 lat — ёй 30 гадоў;

nie ma go w domu — яго няма дома;

mieć nadzieję — мець надзею, спадзявацца;

mieć posłuch — карыстацца аўтарытэтам; мець аўтарытэт;

co on do mnie ma? — што ён ад мяне хоча?;

mieć pieczę (nad czym) — наглядаць, назіраць (за чым);

którego dziś mamy? — якая сёння дата?;

mieć urazę do kogo — мець крыўду на каго; крыўдаваць на каго;

mieć za złe — ставіць у віну, абвінавачваць;

mieć co na sobie — быць апранутым у што;

nie ma czasu — няма часу;

nie ma co czekać (żałować) — няма чаго чакаць (шкадаваць);

nie ma się czemu dziwić — нічога дзіўнага;

nie ma za co! — няма за што! (у адказ на падзяку);

mieć wykład — чытаць лекцыю;

mieć występ — выступаць;

mieć słuszność — мець рацыю;

mieć na uwadze — мець на ўвазе;

mieć chęć na co — хацець што;

2. kogo za kogo/co лічыць каго кім/чым;

mieć kogo za wielkiego artystę — лічыць каго вялікім артыстам;

mieć za dobrego mówcę — лічыць добрым прамоўцам;

mieć kogo za nic — ні ў што не ставіць каго;

3. быць неабходным, быць павінным;

miał być na posiedzeniu — ён павінен быў быць на паседжанні;

masz to zrobić! — ты павінен (мусіш) гэта зрабіць!;

mam list do napisania — я павінен напісаць пісьмо, мне трэба напісаць ліст;

ma się rozumieć — гэта само сабою зразумела;

mieć miejsce — мець месца;

mieć na pieńku — быць у нацягнутых адносінах;

masz tobie! — вось табе і на!;

masz za swoje! — так табе і трэба!;

mam! — ясна!; зразумела!; дайшло!;

mam to gdzieś груб. мне гэта да аднаго месца

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

свой, свайго́, м.; свая́, сваёй, ж.; сваё, свайго́, н.; мн. свае́, сваі́х.

1. прыналежны займ. Які належыць сабе, уласцівы сабе, які мае адносіны да сябе. Абуць свае туфлі. Зрабіць сваімі рукамі. На сваё здзіўленне. □ Толькі на другі дзень убачыў Кандрат Назарэўскі свой родны гарадок. Чорны. Раману хацелася падзяліцца з кім-небудзь сваімі ўражаннямі, сваімі думкамі. Колас. [Чарнавус:] Дзесяць разоў перадумаў я ўсё сваё жыццё і магу сказаць, палажыўшы руку на сэрца, ні ў чым не вінаваты. Крапіва. // Які выконваецца, робіцца, здабываецца і пад. самім, самастойна, без чыёй‑н. дапамогі. Чытаць свае вершы. □ Шчабечуць песню сваю мітуслівыя ластаўкі: над акном іх гняздо. Брыль. // Які з’яўляецца асабістай маёмасцю, набыткам; уласны. Пабудаваць сваю хату. Палоць свой агарод. □ Мартын Рыль таксама думаў аб сваім доме, аб жонцы і дзецях, аб сваёй гаспадарцы. Колас.

2. у знач. наз. сваё, свайго́, н. Тое, што належыць сабе, а не каму іншаму, з’яўляецца ўласцівым сабе (рэчы, справы, думкі, жаданні, імкненні і пад.). Забраць сваё. □ [Дзядзька Якуб:] — Дваццаць год з царом ваявалі, а свайго дабіліся. Якімовіч. Адзін [чалавек] аж свеціцца шчасцем, другі, наадварот, сумуе крыху, трэці проста стомлены... У кожнага сваё... Шыцік.

3. Уласцівы толькі дадзенай асобе або прадмету; своеасаблівы. Але ў жыцці ўсяму свая адведзена мера. Старэў сівы бондар Гарась, старэлі яго рукі. Ракітны. / у знач. наз. сваё, свайго́, н. Спакваля рабілі сваё атмасферныя ападкі, а найчасцей будынкі гінулі ад шматлікіх пажараў. «Помнікі». // Не чужы, не запазычаны, родны. [Салдаты] ішлі па адной з галоўных вуліц горада, аб нечым надта ўжо горача спрачаліся і крычалі на сваёй мове. Дамашэвіч.

4. Прызначаны для каго‑, чаго‑н.; адпаведны, належны. Усе яны былі яшчэ маладыя людзі, але ўжо абстраляныя сувязісты, якія добра ведалі сваю справу. Машара. // у знач. наз. сваё, свайго́, н. Тое, што прызначана каму‑н., тое, што патрэбна для каго‑н. [Іван:] Думаю, з вамі ісці мне не варта. Каб і было што... Я сваё выканаў... Танк.

5. Які знаходзіцца ў сваяцкіх, сяброўскіх або іншых блізкіх адносінах, звязаны месцам жыхарства, сумеснай працай, агульнымі інтарэсамі і пад. Па голасу і па гаворцы дзед Талаш дазнаўся, што гэта чалавек свой, тутэйшы. Колас. [Лясніцкі:] — Адначасова нам трэба паспрабаваць закінуць у гэты атрад свайго чалавека. Шамякін. І сыны адказ трымалі Перад бацькам родным, А стараўся з іх быць кожны Свайго бацькі годны. Купала. Свой бацька пасварыцца і пашкадуе. З нар. // у знач. наз. свой, свайго́, м.; свая́, сваёй ж.; мн. свае́, сваі́х. Той, хто знаходзіцца ў сваяцкіх, сяброўскіх або іншых блізкіх адносінах. Ледзь павячэрала ў поцемках са сваімі, [Ганна] выйшла на двор. Мележ. Можа хто з сваіх? Калі не маці, то можа хто з суседзяў. Якімовіч. Свае каля мяне крадком хадзілі — хоць бы не разбудзіць раней часу. Гурскі.

6. у знач. наз. свая́, сваёй, ж. Прыручаная, свойская жывёла. — Правільна рашылі, — загулі партызаны. — Хто б.. [дактарам] дараваў такую жорсткасць? Тут дзікіх шкада крануць, а то на сваю [лісіцу] руку падымаць? Няхай.

•••

Аддаць свой (апошні) доўг гл. аддаць.

Берагчы сваю шкуру гл. берагчы.

Браць (узяць) сваё гл. браць.

Быць на сваім беразе гл. быць.

Варыцца ў сваім (уласным) саку гл. варыцца.

Ва ўсёй сваёй красе гл. краса.

Ведаць сваё месца гл. ведаць.

Ведаць як свае пяць пальцаў гл. ведаць.

Весці сваё гл. весці.

Весці свой род (сваю генеалогію) ад каго гл. весці.

Вывезці на сабе (на сваіх плячах, спіне) гл. вывезці.

Вынесці на сваіх плячах гл. вынесці.

Гаспадар свайго слова гл. гаспадар.

Глядзець са сваёй званіцы гл. глядзець.

Гнуць на свой капыл гл. гнуць.

Гнуць сваё гл. гнуць.

Гнуць (весці) сваю лінію гл. гнуць.

Дайсці сваёй галавой (розумам) гл. дайсці.

Дайсці свайго гл. дайсці.

Даказаць сваё гл. даказаць.

Да канца дзён сваіх гл. канец.

Далей свайго носа не бачыць гл. бачыць.

Жыць сваім розумам гл. жыць.

Забраць у свае рукі гл. забраць.

Ісці на свой хлеб гл. ісці.

Ісці сваёй дарогай гл. ісці.

Лезці не ў сваё карыта гл. лезці.

Мераць на свой аршын гл. мераць.

Мераць усё (усіх) сваёй меркай гл. мераць.

Мець свае вочы і вушы гл. мець.

Навесці свае парадкі гл. навесці.

Называць рэчы сваімі імёнамі гл. называць.

На свае (ўласныя) вочы бачыць гл. бачыць.

На свае (ўласныя) вушы чуць; сваімі вушамі чуць гл. чуць.

На сваім вяку гл. век.

На сваім месцы гл. месца.

На сваіх дваіх (жарт.) гл. двое.

На сваю галаву гл. галава.

На сваю рызыку (страх) гл. рызыка.

На свой лад гл. лад.

На свой манер гл. манер.

Не бачыць як сваіх вушэй гл. бачыць.

Не верыць сваім вушам (вачам) гл. верыць.

Не сваім голасам гл. голас.

Не ў сваёй талерцы гл. талерка.

Не ў (пры) сваім розуме гл. розум.

Паказаць сваё я гл. паказаць.

Паставіць на сваё месца каго гл. паставіць.

Пры сваіх інтарэсах гл. інтэрас.

Сам не свой; сама не свая гл. сам.

Сваё права правіць гл. правіць.

Сваёй чаргой гл. чарга.

Сваім гарбом гл. горб.

Сваім парадкам гл. парадак.

Сваім ходам гл. ход.

Сваімі словамі гл. слова.

Свой акраец хлеба гл. акраец.

Свой брат гл. брат.

Свой у дошку — зусім, па-сапраўднаму блізкі (у поглядах, меркаваннях і пад.).

Свой хлопец гл. хлопец.

Свой чалавек гл. чалавек.

Сесці на свайго канька гл. сесці.

Сесці не ў свае сані гл. сесці.

Сказаць сваё слова гл. сказаць.

Спаліць свае караблі гл. спаліць.

Ставіць на сваім гл. ставіць.

Стаць на свой хлеб гл. стаць.

Стаяць на сваім гл. стаяць.

Трымацца свайго слова гл. трымацца.

Трымаць у сваіх руках гл. трымаць.

Увайсці ў свае берагі гл. увайсці.

У (пры) сваім розуме гл. розум.

У сваю чаргу гл. чарга.

У свой час гл. час.

Уткнуць (уваткнуць, усунуць, уставіць) свае тры грошы гл. уткнуць.

Уткнуць (уваткнуць, усунуць) свой нос (язык) гл. уткнуць.

Як у сваёй хаце гл. хата.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

за предлог

1. с вин. а) за (каго, што);

взять за́ руку узя́ць за руку́;

движе́ние за мир рух за мір;

вы́йти за дверь вы́йсці за дзве́ры;

ему́ за со́рок яму́ за со́рак, яму́ бо́льш за со́рак;

моро́з уже́ за два́дцать гра́дусов маро́з ужо́ за два́ццаць гра́дусаў;

за киломе́тр отсю́да за кіламе́тр адсю́ль;

за ме́сяц перед э́тим за ме́сяц перад гэ́тым;

взять за образе́ц узя́ць за ўзо́р;

сде́лать что за кого́-л. зрабі́ць што́ за каго́-не́будзь;

голосова́ть за предложе́ние галасава́ць за прапано́ву;

приня́ть кого́ за своего́ знако́мого палічы́ць каго́ за свайго́ знаёмага;

купи́ть за рубль купі́ць за рубе́ль;

по рублю́ за килогра́мм па рублю́ за кілагра́м; б) (при обозначении предмета, возле которого располагается кто-л. для какого-л. действия, занятия) за (што), да (чаго);

сесть за роя́ль се́сці за рая́ль;

сесть за стол се́сці за стол;

стать за пульт стаць за пульт; в) (при указании на переход границы времени) за (каго, што);

за́ полночь за по́ўнач; г) (при обозначении промежутка времени, в течение которого что-л. совершается) за (што);

за два дня рабо́та бу́дет зако́нчена за два дні рабо́та бу́дзе зако́нчана;

за отчётный пери́од за справазда́чны перы́яд; д) (минуя кого-, что-л.) за (каго, што);

вы́йти за воро́та вы́йсці за варо́ты; е) (при обозначении расстояния посредством предметов — где) за, праз;

за три до́ма от угла́ за (праз) тры дамы́ ад ро́га; ж) (при обозначении объекта действия) за (што);

взя́ться за рабо́ту узя́цца за рабо́ту (пра́цу);

взя́ться за перо́ узя́цца за пяро́;

2. с твор. а) за (кім, чым);

сиде́ть за столо́м сядзе́ць за стало́м;

за рабо́той за рабо́тай;

стоя́ть за станко́м стая́ць за станко́м;

сло́во за ва́ми сло́ва за ва́мі;

следи́ть за поря́дком сачы́ць за пара́дкам;

бума́га за но́мером 225 папе́ра за ну́марам 225;

за по́дписью секретаря́ за по́дпісам сакратара́; б) (по ту сторону, позади кого-, чего-л.) за; (преимущественно с оттенком протяжённости, реже — ещё) за (кім, чым);

за горо́й за гаро́й; в) (при указании на последовательность, постепенность) за (кім, чым);

чита́ть кни́гу за кни́гой чыта́ць кні́гу за кні́гай;

год за го́дом го́д за го́дам; г) (при указании лица, предмета и т. п., которые нужно достать, добыть, привести и т. п.) па (каго, што);

идти́ за водо́й ісці́ па ваду́;

посла́ть за до́ктором пасла́ць па до́ктара;

зайди́те за мной зайдзі́це па мяне́; (в конструкциях со значением искать, собирать что-л.) у, ў, па, ва, ува (што);

идти́ за я́годами ісці́ ў я́гады;

пое́хать за дрова́ми пае́хаць у (па) дро́вы; д) (для обозначения лица или предмета, на которое направлено действие) за (кім, чым), да (каго, чаго); а также переводится конструкциями без предлогов;

следи́ть за чье́й-л. мы́слью сачы́ць за чыёй-не́будзь ду́мкай;

уха́живать за же́нщинами заляца́цца да жанчы́н;

уха́живать за больны́м дагляда́ць хво́рага;

смотре́ть за детьми́ глядзе́ць дзяце́й; е) (для обозначения лица, обладающего каким-л. свойством) за (кім), у, ў, ва, ува (каго);

за ним во́дятся грешки́ за ім во́дзяцца грашкі́;

за ним есть э́та привы́чка у яго́ ёсць гэ́та прывы́чка; ж) (для обозначения лица или предмета, от которых зависит наступление какого-л. действия, состояния) за (кім, чым), у, ў, ва, ува (кім, чым); а также переводится конструкциями без предлогов;

де́ло ста́ло за немно́гим спра́ва ста́ла за малы́м;

заде́ржка за де́ньгами затры́мка ў граша́х;

о́чередь за ва́ми ва́ша чарга́, за ва́мі чарга́; з) (при обозначении причины) з-за (чаго), праз (што), па (чым), з прычы́ны (чаго);

за отсу́тствием све́дений з-за адсу́тнасці зве́стак;

за недоста́тком вре́мени з-за недахо́пу (праз недахо́п, з прычы́ны недахо́пу) ча́су;

за мо́лодостью лет па маладо́сці гадо́ў;

3. в знач. нареч. за;

выска́зывания за и про́тив выка́званні за і су́праць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

с, со предлог

1. с род. з (каго, чаго), са (каго, чаго) (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

взять кни́гу с по́лки узя́ць кні́гу з палі́цы;

убра́ть посу́ду со стола́ прыбра́ць по́суд са стала́;

упа́сть с ле́стницы упа́сці з ле́свіцы;

спусти́ться с горы́ спусці́цца з гары́;

прийти́ с рабо́ты (со слу́жбы, с собра́ния) прыйсці́ з рабо́ты (са слу́жбы, са схо́ду);

прие́хать с Кавка́за прые́хаць з Каўка́за;

письмо́ с ро́дины ліст з радзі́мы;

прыжо́к с самолёта скачо́к з самалёта;

де́ло начало́сь с пустяко́в спра́ва пачала́ся з дро́бязі;

напа́сть на врага́ с ты́ла напа́сці на во́рага з ты́лу;

с мину́ты на мину́ту з хвілі́ны на хвілі́ну;

говори́ть речь с трибу́ны гавары́ць прамо́ву з трыбу́ны;

с пра́вой стороны́ от доро́ги находи́лась ро́ща з пра́вага бо́ку ад даро́гі знахо́дзіўся гай;

урожа́й с гекта́ра ураджа́й з гекта́ра;

брать приме́р с кого́-л. браць пры́клад з каго́-не́будзь;

снима́ть ме́рку с кого́-л. здыма́ць ме́рку з каго́-не́будзь;

писа́ть портре́т с кого́-л. малява́ць партрэ́т з каго́-не́будзь;

перевести́ с белору́сского языка́ перакла́сці з белару́скай мо́вы;

с разреше́ния нача́льника з дазво́лу нача́льніка;

с ва́шего согла́сия з ва́шай зго́ды;

уста́ть с доро́ги стамі́цца з даро́гі;

писа́ть с большо́й бу́квы піса́ць з вялі́кай лі́тары;

взыска́ть с кого́ спагна́ць з каго́;

взять с бо́ю узя́ць з бо́ю;

дово́льно с тебя́ даво́лі з цябе́;

хва́тит с вас хо́піць з вас; кроме того, в знач. «с такого-то времени», «по причине чего-л.», «по случаю чего-л.» переводится ещё предлогом ад (чаго);

с де́тства з (ад) дзяці́нства;

с са́мого утра́ з (ад) са́май ра́ніцы;

с пе́рвых же дней з (ад) пе́ршых жа дзён;

с утра́ до ве́чера з (ад) ра́ніцы да ве́чара;

с тех пор з (ад) той пары́;

с доса́ды з (ад) пры́красці (ад зло́сці);

с го́ря з (ад) го́ра;

с перепу́гу з (ад) перапало́ху;

2. с вин. з (каго, што), са (каго, што); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

величино́й с дом велічынёй з дом;

с вас ро́стом з вас ро́стам; кроме того, в значении «приблизительно», «около», «почти» переводится ещё предлогами каля́ (чаго), пад (што);

прожи́ть где́-л. с ме́сяц пражы́ць дзе-не́будзь з ме́сяц (каля́ ме́сяца);

до ле́са бу́дет с киломе́тр да ле́су бу́дзе з кіламе́тр (каля́ кіламе́тра);

собрало́сь челове́к с де́сять сабра́лася чалаве́к з дзе́сяць (каля́ дзесяці́, пад дзе́сяць);

3. с твор. з (кім, чым), са (кім, чым); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

я иду́ с тобо́й я іду́ з табо́й;

поговори́ть с друзья́ми пагавары́ць з сябра́мі;

согласи́ться с ке́м-л. згадзі́цца (пагадзі́цца) з кім-не́будзь;

чита́ть с удово́льствием чыта́ць з прые́мнасцю (са здавальне́ннем);

челове́к с тала́нтом чалаве́к з та́лентам;

хлеб с ма́слом хлеб з ма́слам;

поспеши́ть с отъе́здом паспяша́цца з ад’е́здам;

собра́ться с мы́слями сабра́цца з ду́мкамі;

с рабо́той обстои́т всё благополу́чно з пра́цай (рабо́тай) усё до́бра;

у него́ пло́хо с се́рдцем у яго́ дрэ́нна з сэ́рцам;

что с ним ста́ло? што з ім ста́лася?;

с года́ми взгля́ды меня́ются з гада́мі по́гляды мяня́юцца; кроме того, в значении «при посредстве кого-, чего-л.» переводится ещё конструкциями без предлога;

посла́ть с курье́ром пасла́ць з кур’е́рам (кур’е́рам);

◊

поживи́те с моё пажыві́це ко́лькі я;

с трудо́м насі́лу (з ця́жкасцю).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

во́чы (ед. во́ка ср.) глаза́;

◊ быць на вача́х — быть на виду́;

адве́сці в. — (каму) отвести́ глаза́ (кому);

адкры́ць (раскры́ць) в. — (каму) откры́ть (раскры́ть) глаза́ (кому);

аж — в. на лоб выла́зяць (ле́зуць) глаза́ на лоб ле́зут;

аж і́скры з вачэ́й пасы́паліся — да́же и́скры из глаз посы́пались;

адбіра́ць в. — (о ярком свете) слепи́ть; бить в глаза́;

асо́ю ў в. кі́дацца — лезть в глаза́ осо́ю;

бе́гчы за вача́мі — бежа́ть, куда́ глаза́ глядя́т;

вача́м ве́ры не дава́ць — глаза́м свои́м не ве́рить;

вачэ́й не адарва́ць — глаз не оторва́ть (не отвести́);

біць у в. — бить в глаза́;

вачэ́й не зве́сці — глаз не сомкну́ть;

вачэ́й не зво́дзіць — глаз не своди́ть;

вачэ́й не пака́зваць — глаз не пока́зывать;

в. адкры́ліся — (у каго) глаза́ откры́лись (у кого);

в. б мае́ не ба́чылі (не глядзе́лі) — глаза́ бы мои́ не ви́дели (не смотре́ли, не гляде́ли);

в. лупі́ць — глаза́ пя́лить;

в. гара́ць — глаза́ горя́т;

в. зама́заць — глаза́ зама́зать;

в. на мо́крым ме́сцы — глаза́ на мо́кром ме́сте;

в. заслані́ць — (каму) зама́зать глаза́ (кому);

в. праглядзе́ць — глаза́ прогляде́ть;

в. прадра́ць (пралупі́ць) — глаза́ продра́ть;

в. разбяга́юцца — глаза́ разбега́ются;

вы́драць в. — вы́царапать глаза́;

вы́лупіць в. — вы́таращить глаза́;

вы́плакаць в. — вы́плакать (пропла́кать) глаза́;

вы́расці на вача́х — вы́расти на глаза́х;

вачэ́й не спуска́ць — (з каго) глаз не спуска́ть (с кого);

глядзе́ць чужы́мі вача́мі — смотре́ть чужи́ми глаза́ми;

вы́расці ў вача́х — (чыіх) вы́расти (в чьих) глаза́х;

глядзе́ць вялі́кімі вача́мі — смотре́ть больши́ми глаза́ми;

глядзе́ць пра́ма ў в. — смотре́ть (гляде́ть) пря́мо в глаза́;

глядзе́ць пра́ўдзе (сме́рці) у в. — смотре́ть (гляде́ть) пра́вде (сме́рти) в глаза́;

глядзе́ць у в. (зу́бы) — (каму) смотре́ть (гляде́ть) в глаза́ (зу́бы) (кому);

губля́ць (тра́ціць) з вачэ́й — теря́ть из ви́ду;

для адво́ду вачэ́й — для отво́да глаз;

е́сці вача́мі — есть глаза́ми;

з адкры́тымі вача́мі (рабі́ць што) — с откры́тыми глаза́ми (де́лать что);

з завя́занымі вача́мі — с завя́занными глаза́ми;

з п’я́ных вачэ́й — с пья́ных глаз;

згубі́ць з вачэ́й — потеря́ть из ви́ду;

з вачэ́й не спуска́ць — не теря́ть (не упуска́ть) из ви́ду;

з заплю́шчанымі вача́мі — с закры́тыми глаза́ми;

за в. — за глаза́;

забе́галі в. — забе́гали глаза́;

закаці́ць в. — закати́ть глаза́;

закрыва́ць в. — (на што) закрыва́ть глаза́ (на что);

закры́ць в. — закры́ть глаза́;

залі́ць в. — зали́ть глаза́;

засло́на з вачэ́й упа́ла — пелена́ с глаз упа́ла;

затума́ніць в. — затума́нить глаза́;

зме́раць вача́мі — изме́рить глаза́ми;

зні́кнуць з вачэ́й — скры́ться с глаз; исче́знуть;

кало́ць в. — (каму) коло́ть глаза́ (кому);

кі́нуцца ў в. — а) бро́ситься в глаза́; б) пригляну́ться;

куды́ в. глядзя́ць — куда́ глаза́ глядя́т;

ле́зці сляпі́цаю ў в. — пристава́ть как ба́нный лист (как смола́);

ле́зці ў в. — а) лезть в глаза́; б) броса́ться в глаза́;

лю́дзям у в. глядзе́ць — лю́дям в глаза́ смотре́ть;

лы́паць вача́мі — хло́пать глаза́ми;

мазо́ліць (намазо́ліць) — в. мозо́лить (намозо́лить) глаза́;

мець свае́ в. і ву́шы — име́ть свои́ глаза́ и у́ши;

на вача́х — а) на глаза́х, на виду́; б) (воочию) на глаза́х;

на свае́ (ула́сныя) в. ба́чыць — свои́ми (со́бственными) глаза́ми ви́деть;

не ве́даць, куды́ в. дзець — не знать, куда́ глаза́ деть;

не ве́рыць сваі́м вача́м — не ве́рить свои́м глаза́м;

не пака́звацца на в. — не пока́зываться на глаза́;

не пака́зваць вачэ́й — не пока́зывать глаз;

не́куды вачэ́й дзець — не́куда глаза́ деть;

ні на в. — не терпе́ть, не хоте́ть ви́деть;

пага́ныя (благі́я) в. — дурно́й глаз;

папа́сціся (тра́піць) на в. — попа́сться на глаза́;

паро́ць в. — ты́кать в глаза́;

плю́нуць у в. — плю́нуть в глаза́;

прабе́гчы вача́мі — пробежа́ть глаза́ми;

прапа́сці з вачэ́й — скры́ться с глаз;

прапла́каць в. — пропла́кать (вы́плакать) глаза́;

праце́рці в. — протере́ть глаза́;

прэч з вачэ́й — прочь с глаз (с глаз доло́й);

пуска́ць пыл у в. — пуска́ть пыль в глаза́; втира́ть очки́;

рабі́ць вялі́кія в. — де́лать больши́е глаза́;

рэ́заць пра́ўду ў в. — ре́зать пра́вду в глаза́;

рэ́заць в. — ре́зать глаза́;

свяці́ць вача́мі — горе́ть от (со) стыда́; хло́пать глаза́ми;

соль табе́ ў в.! — соль тебе́ в глаза́!;

страля́ць вача́мі — стреля́ть глаза́ми;

сысці́ з вачэ́й — уйти́ (скры́ться) с глаз;

ты́каць у в. — ты́кать в глаза́;

у вача́х дваі́цца — безл. в глаза́х двои́тся;

у вача́х пацямне́ла — безл. в глаза́х потемне́ло;

у в. не ба́чыць — в глаза́ не вида́ть;

у саба́кі вачэ́й пазы́чыць (пазы́чыўшы) — стыд потеря́ть;

у мае́ в. — на мои́х глаза́х;

у в. — в глаза́;

хава́ць в. — пря́тать глаза́;

чыта́ць у вача́х — по глаза́м ви́деть;

стая́ць у вача́х — стоя́ть в глаза́х;

шука́ць вача́мі — иска́ть глаза́ми;

у стра́ха в. вялі́кія — у стра́ха глаза́ велики́;

гро́зны (гро́зен) рак, ды в. зза́ду — посл. гро́зен рак, да глаза́ сза́ди;

пра́ўда в. ко́ле — посл. пра́вда глаза́ ко́лет;

со́рам не дым, вачэ́й не вы́есць — посл. стыд не дым, глаза́ не вы́ест

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

па I предлог

1. с предл. в разн. знач. по (кому, чему);

плыць па мо́ры — плыть по мо́рю;

ла́зіць па гара́х — ла́зить по гора́м;

прайсці́ па ву́ліцы — пройти́ по у́лице;

сту́кнуць кулако́м па стале́ — сту́кнуть кулако́м по столу́;

хадзі́ць па пако́і — ходи́ть по ко́мнате;

усе́ разышлі́ся па ха́тах — все разошли́сь по дома́м;

чу́ткі хадзі́лі па вёсках — слу́хи ходи́ли по деревня́м;

зага́д па другі́м палку́ — прика́з по второ́му полку́;

е́хаць парахо́дам і па чыгу́нцы — е́хать парохо́дом и по желе́зной доро́ге;

пасла́ць па по́шце — посла́ть по по́чте;

паве́даміць па тэлегра́фе — сообщи́ть по телегра́фу;

страля́ць па ако́пе — стреля́ть по око́пу;

2. с дат. и предл. в ед. и с предл. во мн. (при указании на направление) по (кому, чему);

плыць па цячэ́нні — плыть по тече́нию;

ісці́ па со́нцы — идти́ по со́лнцу;

пайшлі́ па сляда́х — пошли́ по следа́м;

3. с дат. в ед. и с предл. во мн. (при указании на область чего-л., сферу какой-л. деятельности) по (чему);

вышэ́йшы па зва́нні — вы́сший по зва́нию;

прамо́ва па агра́рным пыта́нні — речь по агра́рному вопро́су;

спабо́рніцтвы па футбо́ле (па лы́жах, па ша́хматах) — соревнова́ния по футбо́лу (по лы́жам, по ша́хматам);

4. с дат. в ед. и с предл. во мн. (согласно, следуя чему-л.; в соответствии, соразмерно с чем-л.; на основании каких-л. признаков) по (кому, чему);

будава́ць па тыпо́вым прае́кце — стро́ить по типово́му прое́кту;

па за́кліку правадыра́ — по призы́ву вождя́;

вы́браць па сваі́м жада́нні — вы́брать по своему́ жела́нию;

па марскі́м звы́чаі — по морско́му обы́чаю;

не па ро́сце — не по ро́сту;

атрыма́ць па заслу́гах — получи́ть по заслу́гам;

гэ́та ўсё не па мне — э́то всё не по мне;

па сваі́м ро́сце ён быў са́мы высо́кі ў шко́ле — по своему́ ро́сту он был са́мым высо́ким в шко́ле;

па яго́ ду́мцы — по его́ мне́нию;

сле́сар па прафе́сіі — сле́сарь по профе́ссии;

старэ́йшы па ўзро́сце — ста́рший по во́зрасту;

5. с дат. в ед. и с предл. во мн. (вследствие чего-л.) по (чему);

па до́брым знаёмстве — по до́брому знако́мству;

не з’яві́цца на рабо́ту па хваро́бе — не яви́ться на рабо́ту по боле́зни;

6. с дат. в ед. и с предл. во мн. (при указании на близость, родство) по (кому, чему);

тава́рыш па ўніверсітэ́це — това́рищ по университе́ту;

стрые́чны брат па ба́цьку — двою́родный брат по отцу́;

7. с дат. в ед. и с предл. во мн. (при указании на последовательность, постепенность) по (чему);

чыта́ць па склада́х — чита́ть по слога́м;

лічы́ць па па́льцах — счита́ть по па́льцам;

збіра́ць па капе́йцы — собира́ть по копе́йке;

дзяўбці́ па зе́рнятку — клева́ть по зёрнышку;

8. с дат. (в разн. знач.) по;

даць дзе́цям па я́блыку — дать де́тям по я́блоку;

купі́ць ко́жнаму па падару́нку — купи́ть ка́ждому по пода́рку;

па рублю́ шту́ка — по рублю́ шту́ка;

9. с вин. (вплоть до) по;

у вадзе́ па по́яс — в воде́ по по́яс;

не забы́ўся і па сённяшні дзень — не забы́л и по сего́дняшний день;

10. с вин. за (кем, чем); (в значении цели — ещё) по;

зайдзі́це па мяне́ — зайди́те за мной;

ісці́ па ваду́ — идти́ за водо́й (по́ воду);

ісці́ ў лес па грыбы́ — идти́ в лес за гриба́ми (по грибы́);

11. с вин. (для обозначения места действия) на (чём), по;

па той бок ракі́ ішлі́ лю́дзі — на той стороне́ (по ту сто́рону) реки́ шли лю́ди;

12. с предл. по, после (кого, чего);

па заканчэ́нні тэ́рміну — по истече́нии сро́ка;

на насту́пны дзень па прые́здзе — на сле́дующий день по прие́зде (по́сле прие́зда);

па абе́дзе — по́сле обе́да;

13. с предл. (при указании на основание, цель) из, изо (чего);

па лю́басці да тэа́тра — из любви́ к теа́тру;

14. с предл. (при указании на причину) из-за (чего), по;

па сла́басці здаро́ўя — из-за сла́бости здоро́вья;

15. с предл. (при указании на время) разг., переводится твор. беспредложным, а также конструкциями с предлогом по (чему);

не спаць па нача́х — не спать ноча́ми (по ноча́м);

16. с предл. (со словами сумава́ць, бедава́ць и т.п.) по (кому, чему); кроме того, иногда (особенно при указании на чувство, вызванное сожалением, утратой и т.п.) переводится предлогом о, об, обо (ком, чём);

сумава́ць па дзе́цях — скуча́ть по де́тям;

пла́каць па кім-не́будзь — пла́кать по ко́м-л.;

ты па мне не бяду́й — ты обо мне не горю́й;

17. с вин., за исключением сочетаний с «адзі́н», «адна́», которые употребляются с предл. (при указании на количество) по (чему и что);

па два чалаве́кі — по́ два челове́ка;

па тры рублі́ — по три рубля́;

па чаты́ры кіламе́тры ў гадзі́ну — по четы́ре киломе́тра в час;

па пяць — по пяти́;

па тры́ццаць — по тридцати́;

па дво́е — по дво́е;

па паўтара́ — по полтора́;

па адны́м чалаве́ку ў рад — по одному́ челове́ку в ряд

па II сущ., нескл., ср. (в танцах) па

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)