Недапе́ка ’дурань, дурніца’ (Яўс.), недапёка ’недавучка’ (Нас.), ’нязграбны чалавек’, недапе́клы, ’не зусім разумны’, недапе́чаны, недапячоны ’тс’ (Сл. ПЗБ), з неда- ’недастаткова’ і пячы́ (іранічна), параўн. недапе́чаны ’недапечаны; недавучаны; неразумны, дурнаваты’; магчымы ўплыў дзеяслова пячы́ся ’клапаціцца, даглядаць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
до́бранькі, ‑ая, ‑ае.
Разм.
1.Ласк.да добры (у 1, 2 і 3 знач.). Часам.. [Юлька] бывае ласкавенькай, добранькай і міленькай.Бядуля.— Будзьце ж так добранькі, таварыш прадстаўнік, пашкадуйце ўжо мяне, бедную.Галавач.
2.Разм. Ужываецца іранічна ў процілеглым значэнні: дрэнны, нядобры. — Дарэмна крыўдуеш, Сідар. Ты сам ведаеш, што білі цябе пашы хлопцы для адводу вачэй, для жарту, можна сказаць. — Добранькія жарцікі!Лынькоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Страма́к1 ‘прылада ў выглядзе чатырохграннага шуфеля з доўгай ручкай для капання торфу’ (Скарбы, Сцяшк. Сл.). Дэрыват ад стромы (гл. стромкі) з суф. ‑ак.
Страма́к2 ‘высокі, нязграбны чалавек’ (Цых.). Відаць, іранічна пераасэнсаванае польск.дыял.sztramak ‘фарсун, моднік’, што з ням.stramm ‘нахабны, дзёрзкі’ (гл. Курцова, Polszczyzna, 496).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
tongue[tʌŋ]n.
1. язы́к
2. мо́ва; гаво́рка; маўленне;
the mother tongue ро́дная мо́ва, ма́тчына мо́ва
3. язы́к; язычо́к (абутку, полымя, агню)
♦
hold one’s tonguedated трыма́ць язы́к за зуба́мі, маўча́ць;
with (one’s) tongue in (one’s) cheek няшчы́ра; насме́шліва, ірані́чна;
loose smb.’s tongue развяза́ць каму́-н. язы́к
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Перахрысці́ць ’балюча ударыць’ (люб., Нар. словатв.). Да пера- (гл.) і хрысці́ць, гукапераймальнага паводле паходжання: магчыма, суадносіцца з прасл.*xvorstati, параўн. экспрэсіўныя ўтварэнні хра́снуць ’моцна выцяць’, хра́снуцца ’ўпасці, паваліцца, моцна стукнуўшыся’, дыял. (драг.) хроснуты ’ўдарыць’ і хво́снутысь ’ударыцца’, рус.хворостыть, чи‑хво́стить ’моцна сцёбаць’, польск.chróstać, н.-луж.kšostaś, в.-луж.chrósćić, чэш.chrastiti і chřastati ’грукаць дзвярыма’, ’біць некага палкай’ (гл. Махэк₂, 206 і 207): другасна (іранічна) атаясамлена з хрысці́ць (гл.), перахрысці́ць ’перажагнаць, палажыць крыж (рукою)’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тушо́нікі ‘тушаная бульба’ (Зайка Кос.; маз., Шатал., Мат. Гом., ПСл), тушо́нікі, тушо́нцы ‘тс’ (Сл. Брэс.), тушо́ні́кі́, тушэ́нкі, тушо́нцы ‘тс’ (ТС). Да тушоны, тушыць2 (гл.) паводле вядомай на Палессі словаўтваральнай множналікавай мадэлі для назваў страў з бульбы, параўн. смажо́нікі, смажо́нцы ‘смажаная бульба’, соло́нікі, соле́нікі, солёнікі ‘вараная ў салёнай вадзе цэлая чышчаная бульба’ (ТС), паро́нкі ‘адвараная бульба’ (Зайка Кос.) і інш. Магчыма, сюды ж (іранічна?) тушо́нік ‘той, хто тушыць пажар, пажарнік’ (івац., Нар. сл.), да тушыць1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тэало́гія ‘багаслоўе’ (ТСБМ), тэолёгія ‘тс’ (Пятр.), ст.-бел.теология, феология ‘тс’ (1595 г., ГСБМ). Запазычаны са ст.-польск.teologia ‘тс’, якое з лац.theologia, а апошняе са ст.-грэч.θεολογίᾱ ‘навука пра багоў’ ад θεός ‘бог’ і ‑λογία < λόγος ‘слова’ (Булыка, Лекс. запазыч., 162; ЕСУМ, 5, 546–7). Параўн. таксама ст.-бел.теологъ, што са ст.-польск.teolog ‘тс’; другасныя варыянты, фанетычна набліжаныя да грэчаскіх формаў феологъ, феолокгъ. Таго ж паходжання народнае тэлялёг ‘багаслоў’; студэнт-багаслоў; чалавек, што чытае ў царкве святыя кнігі’ (Нас.), магчыма, іранічна і фармальна набліжанае да гукапераймальных слоў таляхаць, талялёхаць і інш., гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
цадзі́ць, цаджу́, цэ́дзіш, цэ́дзіць; незак.
1.што. Прапускаць (малако, вадкасць) праз цадзілку, сіта або друшляк для ачысткі. Цадзіць кісель. □ Падаіўшы карову, маці будзе цадзіць малако на лаўцы пры печы, і яно будзе цёпла і густа шумець у конаўцы.Адамчык.
2.што. Ліць павольна з вузкай адтуліны, гарлавіны. [Чалавек] цадзіў праз кран з бочкі квас.Чорны.Невядома было таксама, адкуль тут [на рынку] паявіліся падобныя на цыганоў гандляры віном, якія цадзілі яго ў шклянкі з бочак.Грамовіч./уперан.ужыв.Нізка навіслыя хмары цадзілі на галовы дробную імжу.Хадкевіч.Скрозь зялёную сетку маладых дрэў сонца цадзіла гарачыя прам[ян]і.Дуброўскі.// Павольна піць, цягнучы праз зубы. Вада была цёплая, злецілася ў хаце, і .. [Андрэй] цадзіў яе праз зубы.Пташнікаў.Бабы ў смутку ківаюць галовамі, бяруцца за чаркі, цэдзяць доўга, па кроплі.Ракітны.
3. Ісці (пра дробны невялікі дождж). Пад поўнач пачаў цадзіць дождж.Мележ.— Зноў цэдзіць. Ніводнага вечара без яго [дажджу] не абыдзецца. Адна надзея на вецер — можа, разгоніць хмары, — сказаў Антон.Савіцкі.
4.перан.; што і без дап.Разм. Гаварыць паволі, марудна; вымаўляць праз зубы. Вінцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кійком сваім, цадзіў па слову гаворку — чакаў, калі Бушмар скончыць снедаць.Чорны.— Ты ж сам і калаціўся больш за ўсіх, — іранічна цэдзіць Грамабой.Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
2. Бязвоблачны, бясхмарны, чысты. У небе не было ні хмаркі, стаяў ясны сонечны дзень.Гурскі.Не пакідай, мой вечар ясны, Злажыўшы крылы на зары, Як месяц чысты, непагасны, Як рэха летняе ў бары.Вярба.//перан. Нічым не засмучаны; ціхамірны. Твар у.. [Кіры] быў чысты, ясны.Карпаў.
3.перан. Які не патрабуе дадатковага тлумачэння; зразумелы, просты. Усе ўважліва слухаюць простыя і ясныя словы.Якімовіч.[Міканор:] — Адным словам, абстаноўка ясная.Мележ.
4. Акрэслены, добра бачны, выразна ўспрымальны. Ясныя абрысы гор. Ясная дыкцыя. Ясны почырк. Ясны гук званоў. □ Глядзі, якія ясныя шляхі Адкрыты перад намі.Кірэенка.
5. Лагічны, пераканаўчы, дакладны. Ясны адказ.// Здольны лагічна мысліць. Ясны розум падказваў Кастусю, што яшчэ не ўсё страчана.Якімовіч.Галава была на дзіва яснай, светлай, увага іранічна сканцэнтраванай.Васілёнак.
6.Уст. Знатны, вяльможны, багаты. Нарэшце пасланец перадае лёкаю ад яснай пані 25 рублёў гасцінца і абяцанне прыбаўкі 5 рублёў у месяц да яго заробку.Мядзёлка.
•••
Навесці цень на ясны дзеньгл. навесці.
Як гром з яснага небагл. гром.
Ясная справагл. справа.
Ясны сокал (нар.-паэт.) — тое, што і сокал (у 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)