*Ахвары́цца ’?’, параўн. у Дуніна–Марцінкевіча: «Пад каньмі аж зямля стоніць // «Ахварысь, падзі!» — крычыць…» Няясна. Магчыма, сапсаванае пры рэдагаванні: ахварысь нагадвае польск. foryś (forytarz) < ням. Vorreiter (Брукнер, 126) ’фарэйтар’, якое магло б пры адаптацыі даць хворысь або хвары́сь (з пераносам націску) ’фарэйтар’; тады прыведзены вышэй сказ трэба было б чытаць: «Пад каньмі аж зямля стоніць // А хварысь «Падзі!» крычыць…» Параўн. укр. палес. хво́рищь ’служка, якога саджалі вярхом на каня ў запрэжанай чацвёрцы коней’ (Лысенка, СПГ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ка́ша, ‑ы, ж.
1. Густая страва з круп, звараных у вадзе або малацэ. Ячная каша. Манная каша. □ Марына паставіла талерку прасянай кашы на малацэ, жоўтай, .. з салодкім пахам. Ермаловіч. Кашы маслам не сапсуеш. Прыказка. // Страва з тоўчанай варанай бульбы. Бульбяная каша.
2. перан. Разрэджаная маса чаго‑н., падобная з выгляду на гэту страву. Вада шырока разальецца, І снег на кашу пабярэцца. Колас. Пад нагамі чвякала каша з мокрага снегу і гразі. Курто.
3. перан. Беспарадак, неразбярыха, калатня. Ён здзіўляўся таму, што жывым і цэлым выбраўся з усёй гэтай кашы. Лынькоў. — От каб цяпер наляцелі самалёты, нарабілі б кашы, — сказаў Шыманскі. Гурскі.
•••
Бярозавая каша — розгі.
Даць бярозавай кашы каму гл. даць.
Заварылася кашы — пачалася якая‑н. непрыемная, заблытаная, клапатная справа.
Заварыць кашу гл. гаварыць.
Каша ў галаве чыёй, у каго — хто‑н. блытана разважае, не мае яснасці ў разуменні чаго‑н.
Кашы не зварыш з кім гл. зварыць.
Мала кашы еў (з’еў) гл. есці.
Хапіць шылам кашы гл. хапіць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пы́рхаць 1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Лёгка пералятаць з месца на месца (пра птушак, матылькоў і пад.). З галінкі на галінку пырхалі, аб нечым пісклява перамаўляліся берасцянкі. Сачанка. Несціхана шчабяталі тут [у зарасніку] птушкі, гудам гула розная машкара, танцуючы, пырхалі рознакаляровыя легкакрылыя матылькі. Якімовіч. // перан. Лёгка і хутка хадзіць, рухацца. Марынка, памыўшыся і агледзеўшыся з дарогі, мятлікам пырхала па пакоі, прыглядаючыся да ўсяго. Хадкевіч.
пы́рхаць 2, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
1. З шумам выпускаць паветра з ноздраў. Конік весела згрызаў маладую пахучую траўку і .. пырхаў. Колас. Вожык злосна пырхае, а пасля, мусіць, рассмакаваўшы.., пачынае хутка і часта, як кот, хлябтаць... Сачанка.
2. Разм. Смеючыся, утвараць прыглушаныя гукі. Хлопцы рагочуць. Не вытрымліваюць і дзяўчаты — пырхаюць у хусткі. Васілевіч.
3. Перарывіста, з шумам выпускаць паветра, пару, адпрацаваны газ. Далей ад гіганцкага катлавана пырхалі грузавікі з гравіем. Паслядовіч.
4. перан. Разм. Злавацца, выказваць незадавальненне кім‑, чым‑н. [Бабуля:] — Ён гэта пырхае, злуе, а пасля і сам рагоча. Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ірва́цца і (пасля галосных) рва́цца, (і)рву́ся, (і)рве́шся, (і)рве́цца; (і)рвёмся, (і)рвяце́ся, (і)рву́цца; (і)рві́ся; незак.
1. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Раздзяляцца на часткі, станавіцца рваным.
Ніткі рвуцца.
2. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Прыходзіць у непрыгоднасць, станавіцца рваным (у 2 знач.).
Абутак ірвецца.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Узрывацца, разрывацца з выбухам.
Бомбы рвуцца.
4. Старацца вызваліцца.
І. на волю.
5. перан. Прагна імкнуцца зрабіць што-н., дасягнуць чаго-н.
І. на фронт.
6. перан. Перапаўняцца моцнымі пачуццямі.
Сэрца рвецца.
7. перан. Спыняцца, парушацца (пра сувязі, адносіны і пад.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
капа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; -а́ны; незак., што.
1. Размякчаць, рыхліць верхні слой глебы, аддзяляючы і падымаючы (лапатай, матыкай і пад.).
К. агарод.
2. Выкідваючы, выбіраючы зямлю, рабіць паглыбленне.
К. яму.
3. Выкопваць, даставаць што-н. з зямлі.
К. бульбу.
◊
Капаць яму — рыхтаваць пагібель, тварыць зло каму-н.
|| зак. вы́капаць, -аю, -аеш, -ае; -аны (да 2 і 3 знач.).
|| аднакр. капну́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -няце́, -ну́ць; -ні́ (да 1 знач.) і капяну́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -пеняце́, -ну́ць; -ні́ (да 1 знач.; разм.).
|| наз. капа́нне, -я, н. і ко́пка, -і, ДМ -пцы, ж.
|| прым. капа́льны, -ая, -ае (спец.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
для, прыназ. з Р.
1. Выражае аб’ектныя адносіны:
а) ужыв. пры абазначэнні асобы ці прадмета, у адносінах да якіх мае значэнне тая ці іншая з’ява, падзея і пад.
Для яго гэта лёгкая справа.
Для свайго часу гэта было дасягненнем;
б) ужыв. пры абазначэнні неадпаведнасці, несуразмернасці якой-н. з’явы, падзеі.
Ён занадта вопытны для сваіх гадоў.
Вельмі непрыдатнае адзенне для хатняй работы;
в) ужыв. пры абазначэнні асобы ці прадмета, якім што-н. робіцца, прызначаецца.
Жыць для дачкі.
2. Выражае мэтавыя адносіны, указвае на прызначэнне або мэту чаго-н.
Падручнікі для дзяцей.
Вядро для вады.
Усё для перамогі.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
валі́ць¹, валю́, ва́ліш, ва́ліць; незак.
1. каго-што. Прымушаць па́даць.
Бура валіць лес.
В. з ног.
В. дрэвы (сячы, пілаваць; спец.).
2. што. Скідаць у вялікай колькасці, складаць без разбору.
В. усё ў адну кучу (таксама перан.: змешваць неаднолькавыя рэчы, з’явы, не бачыць розніцы паміж імі).
3. перан., што на каго-што. Перакладаць (адказнасць, віну, работу і пад.) на каго-, што-н. (разм.).
В. віну на іншых.
В. усё на абставіны.
|| зак. павалі́ць, -алю́, -а́ліш, -а́ліць; -а́лены (да 1 знач.) і звалі́ць, -алю́, -а́ліш, -а́ліць; -а́лены.
|| наз. ва́лка, -і, ДМ -лцы, ж. (да 1 знач.).
В. лесу.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
век, -у, мн. вякі, вяко́ў, м.
1. Стагоддзе.
Дваццаты в.
Мінулы в.
Цэлы в. не бачыліся (вельмі доўга).
2. Гістарычны перыяд, эпоха, характэрныя чым-н.
Каменны в.
Касмічны в.
З векам упоплеч (ісці, крочыць і пад., не адстаючы ад жыцця).
3. Жыццё, перыяд існавання каго-, чаго-н. або ўзрост каго-н.
Многа пабачыць на сваім вяку.
У хлусні кароткі в. (прыказка). Чалавек сярэдняга веку.
4. у знач. прысл. Заўсёды, вечна.
В. дома яе няма.
В. буду помніць вас.
◊
На векі вечныя (разм.) — назаўсёды.
Праз вякі — бязмежна доўга, на працягу доўгага часу.
|| прым. векавы́, -а́я, -о́е (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
во́стры, -ая, -ае.
1. Добра навостраны або з завостраным канцом ці краем.
В. нож.
В. канец палкі.
2. Які звужаецца пад канец.
В. нос лодкі.
Вострыя насы туфель.
В. вугал (меншы за 90°).
3. перан. Праніклівы, які добра ўспрымае.
В. розум.
В. зрок.
4. перан. Які вызначаецца дасціпнасцю.
В. жарт. В. на язык.
5. перан. Які выразна і моцна адчуваецца, праяўляецца.
Вострая трывога.
6. перан. Які моцна дзейнічае на смак ці нюх.
Вострыя прыправы.
В. пах.
7. перан. Моцна, ясна выражаны; напружаны.
В. боль.
В. апендыцыт.
В. недахоп чаго-н.
|| наз. вастрыня́, -і, ж. (да 1, 3—7 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
абві́ць, абаўю́, абаўе́ш, абаўе́; абаўём, абаўяце́, абаўю́ць; абві́ў, -віла́, -ло́; -ві́; -ві́ты; зак.
1. што. Абматаць што-н. чым-н. або што-н. вакол чаго-н., апаясаць.
А. провад ізаляцыйнай стужкай.
А. косы вакол галавы.
2. каго-што. Аплесці галінамі (пра расліны).
Хмель абвіў слупы паркана.
3. Ахутаць, абвалачы, ахапіць з усіх бакоў (пра дым, туман і пад.).
4. перан. Авалодаць, ахапіць, паланіць (пра пачуцці, жаданні, перажыванні).
5. Абхапіць, абняць рукамі.
Хлопчык абвіў бацькаву шыю.
|| незак. абвіва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. абві́ўка, -і, ДМ -ві́ўцы, ж. (да 1 знач.) і абвіва́нне, -я, н. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)