sumienie
sumieni|e
н. сумленне;
czyste ~e — чыстае сумленне;
wyrzuty ~a — згрызоты;
mieć co na ~u — мець што на сваім сумленні
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
ёсць¹.
1. Форма цяпер. часу ўсіх асоб адз. і мн. ліку дзеяслова быць; існуе, маецца ў наяўнасці.
Ё. сябры.
Ё. спадзяванне.
2. Служыць звязкай у састаўным іменным выказніку.
Што ё. сумленне? Закон ё. закон.
Гаспадарка ё. мая апора.
◊
Што ёсць духу (разм.) —
1) вельмі хутка (бегчы, ехаць і пад.);
2) вельмі моцна (крычаць і пад.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
саба́чы, -ая, -ае.
1. гл. сабака.
2. Вельмі цяжкі, нязносны, а таксама (пра мароз, холад) незвычайна моцны ў сваім праяўленні (разм.).
Сабачая доля.
С. холад.
3. перан. Адданы, паслужлівы, пакорны (разм.).
Сабачыя вочы.
Сабачая пакорнасць начальству.
4. Састаўная частка некаторых батанічных і заалагічных назваў.
Сабачая мята.
С. клешч.
◊
Ушыцца ў сабачую скуру (разм.) — страціць сумленне.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
угрыза́ть несов.
1. (разгрызать) прост. угрыза́ць;
2. перен., уст. му́чыць, гры́зці;
со́весть угрыза́ет сумле́нне му́чыць (грызе́).
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Сумі́цца ’ўсумніцца’ (Нас.), незак. тр. сумля́цца (там жа), сумі́цца ’звар’яцець’ (Касп.). Параўн. макед. суми ’адчуваць’. Відаць, непасрэднае ўтварэнне са спалучэння *sъ umъ, параўн. рус. сойти с ума ’з’ехаць з глузду’ (гл. з, ум) або вынік “аднаўлення” формы зак. тр. ад сумля́цца (гл. сумленне).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сумле́ў ’сумненне’ (вілен., Стан.; Янк. 3.), сумлі́ў ’няпэўнасць, недавер’ (Варл.). Адваротны дэрыват ад сумлявацца (гл. сумленне); Станкевіч (Язык, 597) лічыў форму з ‑і‑ ўкраінізмам, што не мае падстаў, паколькі яна выводзіцца з дзеяслова з “іканнем”, параўн. sumlivácca ’не давяраць’ (Варл.), сумліва́цца ’сумнявацца’ (Бяльк.) і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
salve2 [sælv] v. ма́заць ма́ззю; заспако́йваць, змякча́ць ( боль);
salve wounds кла́сці бальза́м на ра́ны, заго́йваць ра́ны;
salve one’s conscience fml рабі́ць што-н., каб заспако́іць сумле́нне
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
заваёўнік, ‑а, м.
Той, хто заваёўвае што‑н. Людзі, што апынуліся ў няволі, кожную хвіліну калаціліся, — заваёўнік, які страціў усялякае сумленне, рабіў з чалавекам усё, што ён хацеў, ні за што, ні перад кім не адказваючы. Гурскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
хмы́каць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Разм. Вымаўляць «хм» або «гм», выказваючы здзіўленне, іронію, сумленне, злосць. На Веньяміна з павагай глядзелі нават хлопцы ў стракатых сарочках, некаторыя з якіх дагэтуль хмыкалі і паціскалі плячыма пасля яго жартаў. Навуменка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пазы́чыць, -чу, -чыш, -чыць; -чаны; зак.
1. што і чаго каму. Даць у доўг.
П. каму-н. грошы або грошай.
2. што і чаго ў каго. Узяць у доўг.
П. у каго-н. грошы (грошай).
◊
У сабакі вачэй пазычыць або пазычыўшы (разм., неадабр.) — страціць сумленне, пачуццё сораму.
|| незак. пазыча́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
◊
Не пазычаць чаго — ёсць, хапае.
Гэтаму чалавеку розуму не пазычаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)