1. Які перавышае патрэбную ці ўстаноўленую колькасць, норму. Лішні экземпляр кнігі. Лішнія грошы. □ [Гарлахвацкі:] Па-мойму, цёця Каця, вы лішнюю плошчу падмятаеце...Крапіва.// Празмерны, залішні. У пакоі свежа, хвоі, стоячы каля самых вокан, не прапускаюць у дом лішняга сонца.Лужанін.[Егер] трымаў сябе вельмі асцярожна, не дазваляючы сабе ніводнага лішняга руху.В. Вольскі.
2. Такі, без якога можна абысціся; непатрэбны. [Дзіміна:] Кашын патрэбен быў пры штурмаўшчыне. Пры рытмічнай жа рабоце ён лішні.Карпаў.// Непажаданы. Марыля зрабілася зусім чужой і лішняй у .. хаце.Брыль.Сцёпка дастаў з кішэні некалькі памятых лісткоў, азірнуўся, каб не было лішніх сведак.Колас.
3. Дадатковы, дабавачны. — Маленькі агонь можна і ў будане трымаць. — Дым будзе, ды і месца для яго лішняе трэба.Маўр.
•••
Без лішніх слоўгл. слова.
Лішняя капейкагл.капейка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
зашко́дзіцьсов.
1. повреди́ть; помеша́ть;
лі́шняя капе́йка не з. — ли́шняя копе́йка не повреди́т;
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Трая́к ‘тры рублі’ (ТСБМ; шальч., Сл. ПЗБ), ‘манета ў тры грошы, або 1½ сярэбранай капейкі’ (Нас., Федар. 4, Шат., Касп., Эр., Нар. Гом.), ‘75 капеек’ (Растарг.), ‘тры капейкі’ (Байк. і Некр.); ‘бервяно ў тры сажні’ (Касп.), ‘вялікае бервяно’ (Жд. 3), ‘бервяно даўжынёй каля 6 м (на дошкі)’ (чэрв., Нар. лекс., Сл. ПЗБ); ‘мера дроў каля 3 вазоў’ (Мат. Гом.). Утварыліся ў выніку субстантывацыі зборнага лічэбніка троj‑е і суф. ‑ак (< прасл.*‑akъ) (Слаўскі, SP, 1, 89). Назвы манет адлюстроўваюць пералічэнне расійскіх грошай у старую грашовую сістэму пасля падзелу Рэчы Паспалітай паводле эквіваленту 1 капейка = 2 грошы (Станкевіч, Зб. тв. 2, 26).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Argenteis hastis pugnare
Змагацца срэбнымі дзідамі.
Сражаться серебряными копьями.
бел.Капейка камень дзяўбе. Ісці не з носам, а з падносам. І кола круціцца лягчэй, калі яго падмажуць.
рус. Удить золотой удой. Уда серебряная тянет рыбу со дна моря.
фр. Clé d’or passe partout (Золотой ключ везде проходит).
англ. Money opens all doors (Деньги открывают все двери).
нем. Goldener Hammer bricht eisernes Tor (Золотой молот ломает и железные ворота).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
распа́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., каго-што.
1. Апрацаваць парай, варам для ачысткі, размякчэння і пад. Распарыць зерне. □ [Валодзя] выразаў кавалак дубовай кары і распарыў яго.Федасеенка.З грабу высек палазы Ды загнуў, як рожкі, Ды распарыў ён вязы, Выгабляваў дошкі.Бялевіч.
2. Моцна прагрэць, мыючы ў лазні з парай. Распарыць цела.//Разм. Разагрэць да поту; разгарачыць. Чарка гэта была не першая.. Капейка, відаць, і сам палічыў, што ўжо даволі распарыў мужыка.Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
жо́лаб, ‑а; мн. жалабы, ‑оў; м.
1. Прадаўгаватае паглыбленне, выдзеўбанае ў чым‑н., а таксама прыстасаванне падобнай формы з дошак, ліставога жалеза і пад. для сцёку вадкасцей або перасыпання чаго‑н. Па жолабе наліўся залаты чыгун.Карпаў.// Прадаўгаватае паглыбленне ў грунце, па якім сцякае што‑н. Унь там рачулка срэбрам літым Бяжыць па жолабе размытым.Колас.
2. Карыта, у якое закладваецца корм жывёле. Капейка зноў пачаў хваліць — і кабылу.., і жолаб, у якім Міхась абмешваў вотру[б’ем] сечку.Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кашэ́ль, ‑шаля, м.
1. Вялікая кашолка, звычайна з лучыны. Накласці сена ў кашэль. □ Данік рыдлёўкай падварочваў корч бульбы на градцы. □ Таня, сагнуўшыся, разграбала зямлю, вытрасала бульбіны і збірала іх у кашэль.Грамовіч.Бацька чапляе на плячо кашэль — вялікі, сплецены з дранак кош.Сачанка.
2.Абл. Тое, што і кашалёк. [Міхал] паскупеў і нават значна. Што ж? лепей з’есці не так смачна, Загнаць запас на хлеб, на сала, Абы капейка перапала, І лішні выгадаць рубель Ды палажыць яго ў кашэль.Колас.
•••
Плесці кашалі з лапцямігл. плесці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Gróschen
m -s, - грош (манета)
kéinen ~ wert sein — не быць ва́ртым ні шэ́лега
◊ bei ihm ist der ~ gefállen — нарэ́шце да яго́ дайшло́
der ~ bringt den Táler — ≅ капе́йка рубе́ль зберага́е
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Auro quaque janua panditur
Любыя дзверы адчыняюцца золатам.
Любая дверь открывается золотом.
бел. І ў рай вароты адчыняюцца залатымі ключамі. Грашмі і на тым свеце дагодзіш. За свой грош усюды харош. Капейка камень дзяўбе. За грошы і Бога купіш.
рус. Золотой ключик все двери открывает. Алтын сам ворота отпирает и путь очищает. Золотой молоток и железные двери отворяет. Золотой молоток пробьёт железный потолок.
фр. Clé d’or ouvre toutes les portes (Золотой ключ открывает все двери).
англ. A golden key opens every door (Золотой ключ открывает все двери).
нем. Gold geht durch alle Türen außer der Himmelstür (Золото проходит через все двери, кроме дверей неба). Goldener Schlüssel öffnet alle Tore (Золотой ключ открывает все ворота).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
копе́йкакапе́йка, -кі ж.;
◊
копе́йка в копе́йкукапе́йка ў капе́йку;
без копе́йки без капе́йкі, без гро́ша;
в копе́йку стать (обойти́сь, вскочи́ть, влете́ть и т. п.) у капе́йку абысці́ся (уляце́ць);
до после́дней копе́йки израсхо́довать да апо́шняй капе́йкі зрасхо́даваць;
дрожа́ть (трясти́сь) над ка́ждой копе́йкой дрыжа́ць (калаці́цца, трэ́сціся) над ко́жнай капе́йкай;
за копе́йку уступи́ть (отда́ть) за капе́йку адда́ць;
как одну́ копе́йку (заплати́ть, вы́ложить и т. п.) як адну́ капе́йку (заплаці́ць, вы́класці і да т.п.);
ни копе́йки ні (ані́) капе́йкі;
ни на копе́йку (нет) ні на капе́йку (ні на грош) (няма́);
поги́бнуть (пропа́сть и т. п.) ни за копе́йку загі́нуць (прапа́сці і да т.п.) ні за што (ні за грош);
с копе́йками з капе́йкамі.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)