Ко́рань3 ’калодачны вулей’ (Сл. паўн.-зах., З нар. сл.). Сувязь з корань1 становіцца зразумелай, калі ўлічыць, што яго значэнне ’настой з кораня’ і тое, што «Купяць карэнь — бадаян, натруць каранік (калодачны вулей. — B. M.), запах даваў, і пчолы сядуць» (Сл. паўн.-зах., 2, 414–415).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Aquila non generat columbam
Арол не нараджае голуба.
Орёл не рождает голубя.
бел. Свіння не родзіць бабра, а сава не выведзе арла. Ад яблыні ‒ яблыкі, ад сасны ‒ шышкі. Які куст, такі і парастак. Лысая карова лысае цяля прывядзе. На вярбе грушы не растуць. На вялікага сабаку трэба і палка вялікая. На вялікую дзірку маленькую латку не пакладзеш/не нацягнеш. На вялікія ногі малых ботаў не нацягнеш. Чабор палыном не пахне. Сава не родзіць сакала,а такога ж чорта, як сама.
рус. Свинья не родит сокола. От совы не родятся соколы. Овёс от овса, а пёс ото пса. От яблони яблоко, а от ели шишки. Не родит верба груш. От терновника не жди вино града. От осины яблочко не родится. Не родится от свиньи бобрёнок, а такой же поросёнок. И большому гусю не выси деть телёнка. С дуба яблочко не снимешь. Свинья не родит сокола.
фр. Tel oiseau tel nid (Какова птица, таково и гнездо).
англ. Like father, like son (Что отец, что сын). Like begets like (Подобное родит подобное).
нем. Adler brüten keine Tauber (Орлы не высиживают голубей). Adler fangen nicht Fliegen (Орлы не ловят мух). Es läuft kein Fluß den Berg hinan (Река не течёт под гору). Der Elefant fängt keine Mäuse (Слон не ловит мышей). Disteln tragen keine Trauben (Чертополох не приносит виноград).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
арэ́х, ‑а і ‑у, м.
1.‑а. Плод, семя ў выглядзе ядра ў цвёрдай шкарлупцы. Грэцкія, кедравыя арэхі. Пражаныя арэхі. Рваць, вылушчваць арэхі. □ Смачны жабе арэх, ды зубоў бог не даў.Прыказка./‑у, узнач.зб.Міндалевы, мускатны арэх.//‑а. Аднанасенны плод некаторых раслін, з цвёрдым дравяністым каляплоднікам (напрыклад: дуба, каштана і інш.).
2.‑а. Дрэва або куст, на якім растуць такія плады.
3.‑у. Прыгожая, цвёрдая драўніна такіх дрэў, якая ідзе на сталярныя вырабы.
4.‑у. Спец. Гатунак каменнага вугалю.
•••
Арэх-свістун — пусты арэх.
Зарабіць на арэхігл. зарабіць.
Моцны арэх — пра што‑н. цяжкае для дасягнення, авалодання.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
winny
I
вінаградны, вінны;
krzew winny — вінаградны куст
II winn|y
1. вінаваты; вінны;
zwrócił mu ~ą sumę — вярнуў яму суму, якую быў вінаваты;
2. ~y м. вінаваты;
~ych surowo ukarano — вінаватых строга пакаралі
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Перагро́мка (перэгро́мка) ’ручай, рэчышча, прамыіна, цяжкапраходны ўчастак на балоце, мелкае месца на рацэ’ (лельч., ЛА, 5), ’старое рэчышча’ (ЛА, 2). Магчыма, звязапа з hrýmki з песні, запісанай Федароўскім на Ваўкавышчыне: zaszumieli łuhi, zaszumieli hrymki, якое Турска тлумачыць як ’крыніцы, ручайкі’ або ’від травы, зараслі такой травы’, параўноўваючы з рус.гремяч (народная назва крыніцы, ручая) і гремячая трава, гремячка, польск.gromotrask (Турска ў Федар. 7), што дазваляе звязаць разглядаемую лексему з прасл.*grměti ’грымець, шумець’ або з *grъmъ ’куст; куча; дуб’, а таксама ’ўзгорак у лесе’: паводле Макоўскага (Удивит. мир, 84), значэнне ’дрэва, кусты, лес’ тыпалагічна звязана са значэннем ’утвараць гукі’, параўн. серб.-харв.шума ’лес’, ням.дыял.Geräusch ’тс’, а таксама літ.grimti ’біць; гнаць; мяць, таўчы’. Мартынаў (СіБФ–1989, 62) мяркуе пра змяшэнне прасл.*gromъ ’гром, лёскат’ з *grъmъ ’дуб’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раст, мн. л. расты́, ’парастак’ (астрав., Жд. 1). Нульсуфіксальнае ўтварэнне ад расты́, параўн. расток, храсток (гл.). Сюды ж (калі гэта не запазычанне з украінскай) раст — “маленькія-маленькія, з галоўку шпількі, сінія, іншым часам белыя кветкі, вылазяць амаль адразу, як сыдзе снег” (Караткевіч, Маладосць, 1987, 1, 159). Параўн. укр.раст ’ключыкі, Primula veris L.; кураслеп, Anemona nemorosa L.’, макед.рас ’куст’, балг.раст ’дубчык’, ра́сте ’галінкі для тутавага шаўкапрада’. Параўн. таксама аналагічныя, але аддзеяслоўныя рус.дыял.раст ’лепшы час для росту зеляніны і пад.; для сенакосу, збору малака (на масла) і пад.’, ’маладая трава (на пашы)’, што, паводле БЕР, 6, 186, запазычаны са стараславянскай; а таксама славен.rȃst ’рост, расліннасць’, серб.-харв.ра̑ст ’расліна’, макед.раст ’рост’, ст.-слав.растъ ’рост, вырастанне’, якія з’яўляюцца рэгулярнымі адпаведнікамі прасл.*orstъ < orsti, гл. рост, расці.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Смаро́дзіна ‘чорныя парэчкі, смародзіна’ (ТСБМ), смаро́да, смуро́да, смаро́днік, смуро́дзіна, сму́роды, смаро́дніна ‘адна ягада або куст смародзіны’ (ЛА, 1). Укр.сморо́дина ‘чорныя парэчкі’, рус.сморо́дина ‘парэчкі; чорныя парэчкі’, польск.smrodzina, smrodynik, дыял.smardlina, smarglina, чэш.smradinka, smradina, славац.smrdlenka. Параўн. таксама каш.smarʒëna ‘чорныя парэчкі’, smarglëna ‘чаромха’, н.-луж.smrod, smrodyn ‘чаромха; крушына’, серб.-харв.смрдѝка ‘крушына’, славен.smŕdež ‘тс’, балг.смрдлика ‘чаромха’, макед.смрделика ‘від ядлоўцу’. Прасл.*smorda, *smordina ‘парэчкі, чорныя парэчкі’. Да слав.*smordъ ‘моцны пах, смурод’ (гл. сморад); расліна названая так з-за моцнага паху’, аналагічна нова-в.-ням.Stinkbaum пры stinken ‘смярдзець’. Для паўднёваславянскіх моў Мяркулава (Очерки, 213 і наст.) узнаўляе форму з асновай *smord‑ у значэнні ‘расліна з моцным пахам’. Гл. таксама Праабражэнскі, 2, 338; Фасмер, 3, 691–692; Махэк₂, 561; Шустар-Шэўц, 1324; SEK, 4, 321.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
корч, карча, м.
1. Пень, вывернуты з зямлі з карэннем. Дзе-нідзе тырчэлі вялізныя карчы-вываратні, падобныя да невядомых звяроў.Бядуля.// Паліва, нарыхтаванае з такіх пнёў. У падпаветцы не было парадку, валяліся карчы, якіх жаночыя рукі не маглі рассекчы.Гурскі.Ярка на камінку Смольны корч палае.Колас.
2.Абл.Куст бульбы, цыбулі, вывернуты з зямлі. А бульбоўнік сплёўся густа, Што ні корч — то бульбы кош.Бялевіч.Каля лямпы стаяла на сподку соль і ляжаў недаедзены корч цыбулі.Чорны.
3.узнач.прысл.карчо́м. Скурчыўшыся, сагнуўшыся. Цела Сашкі было скурчана. Смерць і мароз скруцілі яго ногі і рукі так моцна, што давялося пахаваць яго карчом.Машара.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
падка́паць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., што і чаго.
Разм. Накапаць дадаткова. Падкапаць лякарства.
падкапа́ць, ‑а́ю, ‑а́еш, ‑а́е; зак., што.
1. Раскапаць зямлю пад чым‑н. Падкапаць слуп. □ Іван Навумавіч падняў каля плота трэску, асцярожна падкапаў ёю збоку сушэйшы куст.Якімовіч.У маладой прыгажуні сасонкі дзік падкапаў карэнне, і яны апынуліся на паверхні зямлі.Мяжэвіч.// Зрабіць падкоп пад чым‑н. Падкапаць плот.
2. Зрабіць глыбейшым, паглыбіць. [На Палессі] сёлета, напрыклад, пасля таго, як асушылі балоты, у маёй роднай вёсцы ўзровень вады так упаў, што давялося падкапаць амаль усе калодзежы.Сачанка.
3. і чаго. Разм. Накапаць, выкапаць у дадатак да чаго‑н. Маці ўстала, узяла ў сенцах кош і рыдлёўку. — Пойдзем бульбы падкапаем.Якімовіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)