Тлу́мак ’клунак’ (Сцяшк.), тлу́мок, тлума́к ’тс’ (Сл. Брэс.; брэсц., ЛА, 5), ’клунак; абмежаваны чалавек, дурань’ (беласт., Сл. ПЗБ), ст.-бел.тлу́мок, клу́мок, клу́нок ’клунак, пакунак’ (1516 г., Ст.-бел. лексікон, КГС). Укр.дыял.тлу́мок ’клунак’, тлума́к ’вузел, чамадан’, польск.tłumok ’клунак’, чэш.tlumok ’клунак, рукзак’. Са ст.-польск.tłumok ’тс’ (Булыка, Лекс. запазыч., 103) ад tłum ’натоўп, плойма’, першапачаткова ’вялікая колькасць’ (Брукнер, 572 і інш.), гл. тлум1, або ад tłumić ’сціскаць, змінаць’ (Борысь, 636), гл. тлуміць. Аднак чэш.tlumok звязваюць са ст.-чэш.telma ’торба’ няяснага паходжання (Махэк₂, 646; Голуб-Ліер, 483), а ўкр.тлу́мок, тлума́к лічаць трансфармацыяй тур.tulum ’торба’ (Ткачоў, Slavica Tarnopolensia, 1994, 1, 68).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
БЕЛАРУ́СКІЯ ВЕЧАРЫ́НКІ,
вечары бел. нацыянальнай культуры, якія праводзіліся з пач. 20 ст. да 1920-х г. на Беларусі і па-за яе межамі. Садзейнічалі прапагандзе бел. мастацтва, арг-цыі аматарскіх гурткоў, станаўленню бел.прафес. т-ра, разгортванню культ.-асв. работы, уздыму нац.-вызв. руху. Наладжваліся бел. творчай інтэлігенцыяй, студэнтамі, рамеснікамі, сялянамі ў Гродне, Полацку, Слуцку, Капылі, Дзісне, Давыд-Гарадку (Столінскі р-н), Радашковічах і Красным (Маладзечанскі р-н), Карэлічах, Празароках (Глыбоцкі р-н) і інш., а таксама ў Пецярбургу, Ніжнедняпроўску (Украіна), Сібіры і інш. мясцінах, дзе жылі беларусы. Праводзіліся па ініцыятыве Беларускага музычна-драматычнага гуртка ў Вільні, аматарскіх тэатр. калектываў у Мінску і Вільні (гл.Першая беларуская вечарынка). У Пецярбургу Беларускія вечарынкі праводзіў Бел.навук.-літ. гурток студэнтаў ун-та. У праграме Беларускіх вечарынак былі спектаклі («Паўлінка» Я.Купалы, «Модны шляхцюк» К.Каганца, «Міхалка» Далецкіх, «Па рэвізіі» і «Пашыліся ў дурні» М.Крапіўніцкага, «Пра шкоду тытуню» А.Чэхава, «Разумны і дурань» І.Карпенкі-Карага, «У зімовы вечар» і «Хам» паводле Э.Ажэшкі), харавыя і сольныя спевы, танцы, выступленні чытальнікаў. Беларускія вечарынкі былі папулярныя ва ўсёй Беларусі, іх традыцыі пакладзены ў аснову дзейнасці Першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Форму вечарынак выкарыстоўвалі многія бел.тэатр. калектывы.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Incedunt albati ad exsequias, pullati ad nuptias
На пахаванне яны ідуць у белым адзенні, а на вяселле ‒ у чорным.
На похороны они идут в белой одежде, а на свадьбу ‒ в чёрной.
бел.Дурань законаў не чытае, а свае мае. Па вадзе ходзіць у тапачках, а па пяску ‒ у чабатах.
рус. По зиме в китаешном, по лету в дублёном. За сохой в сапогах, по селу в лаптях, в церковь босой. Зимой с бороной, а летом в извозе. На комара с рогатиной. Дуракам за кон не писан.
фр. Chanter (entonner) (le) magnificat à Matines (Петь магнификат во время утренней молитвы).
англ. That is neither here, nor there (Это ни там/так ни сям/этак).
нем. Für den Dummkopf gibt es keine Gesetze (Для дурака не существуют законы).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Stulti qui crescunt, stulti sunt, quando senescunt
Хто дурнем у сталым узросце быў, той будзе ім і ў старасці.
Кто дураком в зрелом возрасте был, тот будет им и в старости.
бел. П’яніца праспіцца, а дурань ніколі. Як была дурной, так і асталася. Галава пасівела, а розуму не набралася.
рус. Дурак дураком и останется. Как рожены, так и заморожены. Дураком был, дураком и остался. Родился неумным и умрёшь дураком. Пьяный проспится ‒ глупый никогда. Глупого учить ‒ что мёртвого лечить. Глупому сыну и род ной отец ума не прибавит.
фр. L’ivresse passe, mais la sottise jamais (Хмель/опьянение проходит, глупость ‒ никогда).
англ. He who is born a fool is never cured (Кто родился дураком ‒ не излечится).
нем. Als Esel geboren, als Esel gestorben (Рожденный ослом умрёт ослом).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Quidquid in buccam venerit, stultus loquitur
Дурны гаворыць усё, што прыйдзе ў галаву.
Глупый говорит всё, что придет на ум.
бел. Галава не ведае, што язык апавядае. Вярзе грушу на вярбе. Язык ідзе ўперад розуму. Пусты млын меле, а памолу няма. Дурань языка на прывязі не трымае. Дурны сабака гаўкае, хоць і сыты. Дурны сабака і на свой хвост брэша. Дурны аб дурным і гаворыць.
рус. Пустая мельница и без ветра мелет. Язык говорит/лепечет, а голова не ведает. Дурак мелет, а умный верит. Вертит языком, как корова хвостом. Дурака слушать ‒ пирога не кушать. Пустая мельница без толку мелет. Дурной язык ‒ голове неприятель.
фр. Ce sont les tonneaux vides qui font le plus de bruit (Пустые бочки гремят больше всего).
англ.
нем. Reden wie ihm der Schnabel gewachsen ist (Говорить, как у него вырос клюв).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
разу́мны, ‑ая, ‑ае.
1. Такі, якому дадзен розум, надзелены розумам. Разумная істота.
2. Разважлівы, кемлівы, надзелены жыццёвай мудрасцю. Старшынёй калгаса выбралі чалавека разумнага, памяркоўнага.Даніленка.Жылі тры браты: два разумныя, а трэці — дурань.Якімовіч.// Які разумее чалавека (пра жывёл). Разумны сабака.// Які выяўляе розум, праніклівасць. Разумны твар. □ Разумныя карыя вочы хлопца кагосьці шукалі.Ваданосаў.
3. Які сведчыць аб розуме, разважлівасці. Разумнае слова. □ [Сцёпка:] — Каб выказаць разумную думку, не трэба многа прыгожых і выкрутасістых слоў.Колас.// Багаты думкамі, змястоўны. У партфелі .. [старшыня сельсавета] насіў разумныя кнігі і наведвальнікам-сялянам зачытваў цытаты з класікаў марксізма-ленінізма.Шамякін.
4. Які адпавядае абставінам, лагічны ў даных умовах, мэтазгодны. Разумны ўчынак. □ [Крушынскі:] — Адзін плач тут не паможа, бацюшка, трэба нешта больш разумнае рабіць.Бядуля.У выніку такой разумнай арганізацыі працы і высокай працоўнай актыўнасці калгаснікаў абмалот быў праведзен у самыя кароткія тэрміны, збожжа паступіла ў калгасныя засекі.Залескі.
•••
Разумная галавагл. галава.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
восьIIуказальнаячасц da; hier; das ist;
вось ён ідзе́ da kommt er; (вось менавіта) ében;
вось і ўсё das ist alles;
вось табе́! da hast du’s!;
вось ду́рань! das ist aber ein Dúmmkopf!;
вось як! da sieh mal éiner an!, sieh da!;
вось гэ́тага не хапа́лаében das hat geféhlt;
вось табе́ на!, вось табе́ ма́еш!, вось табе́ раз! da háben wir’s, da hast du’s
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
кру́глыв разн. знач. кру́глый;
к. стол — кру́глый стол;
~лае пале́на — кру́глое поле́но;
~лая галава́ — кру́глая голова́;
к. твар — кру́глое лицо́;
○ ~лыя ду́жкі — кру́глые ско́бки;
◊ ~лыя лі́чбы — кру́глые ци́фры;
за ~лым стало́м — за кру́глым столо́м;
~лая сірата́ — кру́глая сирота́;
~лыя пяцёркі — кру́глые пятёрки;
~лая су́ма — кру́глая су́мма;
к. ду́рань — кру́глый дура́к;
к. год — кру́глый год
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
набі́ты
1. наби́тый;
2. приби́тый, наби́тый;
3. наби́тый, наколо́ченный;
4. наби́тый, наколо́ченный;
5. наса́женный;
6. поби́тый, изби́тый; отколо́ченный;
7. наби́тый;
8. заря́женный;
9. наби́тый;
10. наби́тый; намя́тый; натру́женный;
11.обл. напи́ханный, наби́тый;
12. наби́тый;
1-12 см. набі́ць;
13. (искусный) намётанный;
~тае во́ка — намётанный глаз;
◊ н. ду́рань — наби́тый дура́к;
галава́ мякі́най ~та — голова́ мяки́ной наби́та
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
пень (род. пня) м. пень;
○ на пні — на корню́;
◊ стая́ць як п. — стоя́ть как пень;
це́раз п. кало́ду — че́рез пень кало́ду;
п.-пнём — дура́к дурако́м;
глухі́ як п. — глухо́й как пень;
вялі́кі п. ды ду́рань — погов. велика́ Феду́ла да ду́ра;
ці саво́ю аб п., ці пнём аб саву́ — погов. что в лоб, что по́ лбу
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)