Сяло́ ’вёска, вялікая вёска’ (ТСБМ, Шымк. Собр., Ласт., Некр. і Байк., Шат., Касп., Сл. ПЗБ), село́ ’тс’ (Маш., ТС), сэло́ ’тс’ (пруж., бяроз., Сл. ПЗБ), сыло́ ’тс’ (кам., Сл. ПЗБ; бяроз., Нар. ск.), перан. сяло́ (село́) ’дзеравеншчына, мужыччо’, сяло́‑брала (село́‑брело), сяла́‑брала (села́‑брела) ’цёмны, неадукаваны чалавек, дурань’ (Нас.), у выразах (быць) у (на) сяле ’быць у вёсцы, не знаходзіцца дома’ (валож., шчуч., смарг., паст., в.-дзв., Сл. ПЗБ), (ісці) на сяло (ісці) ’у госці’, ’сусед да суседа’, ’на вячоркі’ (Касп.); адсюль сяло́ ’вечаровыя зборкі, паседзіны’ (Барад.); ст.-бел. село ’пасяленне; вёска’ (Шадурскі, Бел. мова, 87). Укр., рус. село́, стараж.-рус. село, польск. sioło (з усходнеславянскіх — Брукнер, 491), у тапонімах: Długosiodło, Siedlce, в.-луж. sydło (рэфлекс прасл. ě ў в.-луж. і чэш. пад уплывам дзеяслова *sěděti — Шустар-Шэўц, 1396), н.-луж. sedlišćo ’жыллё’, чэш. sídlo ’месцазнаходжанне; рэзідэнцыя’, sedlák ’селянін’, славац. sedliak ’тс’, серб.-харв. се́ло, славен. sélo, балг. се́ло, макед. село, ст.-слав. село. Прасл. *sedlo < і.-е. *sed‑ ’сядзець’, роднаснае гоц. sitls ’сядзенне, крэсла’, лац. sella (< *sedlā) ’сядзенне’; гл. Бязлай, 3, 225–226; Махэк₂, 539; Скок, 3, 218–219. Фасмер (3, 596), Мее (419), Траўтман (248), Покарны (898) выдзяляюць яшчэ прасл. *selo ’ралля’, параўн. стараж.-рус. село ’поле, ралля; луг’: село земли, славен. sélo ’глеба’: selo kopati, якое ва ўсходнеславянскіх і паўднёваславянскіх супала з *sedlo; адрозніваюцца яны толькі ў заходнеславянскіх, параўн. чэш. selo ’сяло; ралля’, дыял. мар. selo ’сяло’ і вышэйпрыведзеныя формы з суфіксам ‑dl‑. На думку Курынай, матывацыя дзеясловам *sědeti першапачатковага *selo ’ралля, поле’ адбылася з пераходам да аседласці (Слав. языкозн., XIII, 371). Гл. ЕСУМ, 5, 209–210; Борысь, 548; ESJSt, 13, 799–800; Глухак, 544. Аб семантычным дыялектызме сяло ’наведванне; госці’, які разглядаецца як фінска-балтыйска-беларуская семантычная ізаглоса, гл. Кальбушэўскі, ABSl, 16, 159–164; Непакупны, Связи, 83–85.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

БАРАЦЬБА́ ЗА ІСНАВА́ННЕ,

сукупнасць складаных узаемаадносін жывых арганізмаў паміж сабой і з навакольным асяроддзем, у выніку якіх выжываюць і пакідаюць патомства найб. прыстасаваныя асобіны. Асн. палажэнні тэорыі барацьбы за існаванне распрацаваў англ. вучоны Ч.Дарвін (1859), які адзначыў вял. ролю гэтай з’явы ў эвалюцыі. Паводле Дарвіна, барацьба за існаванне — вынік, з аднаго боку, імкнення арганізмаў да бязмежнага размнажэння, з другога — абмежаванасці прыродных рэсурсаў, неабходных для існавання асобін дадзенага віду. Тэрмін «барацьба за існаванне» Дарвін прапаноўваў разумець у шырокім і метафарычным сэнсе: словам «барацьба» ён абазначаў канкурэнцыю, а словам «існаванне» — не толькі захаванне жыцця дадзенай асобіны, але і яе поспех ва ўзнаўленні патомства. Сав. вучоны І.І.Шмальгаўзен барацьбу за існаванне адносіў да гал. фактараў эвалюцыі. Асн. формы барацьбы за існаванне — гэта адносіны арганізмаў з фіз. ўмовамі жыцця, узаемаадносіны паміж асобінамі розных відаў (міжвідавыя), узаемаадносіны паміж істотамі аднаго віду (унутрывідавыя). Яны цесна пераплятаюцца паміж сабой. Важнейшай формай барацьбы за існаванне Дарвін лічыў унутрывідавую канкурэнцыю, паколькі асобіны аднаго віду маюць найб. блізкія жыццёвыя патрэбнасці. Вынікам барацьбы за існаванне на аснове спадчыннай зменлівасці арганізмаў з’яўляецца натуральны адбор, гал. фактар відаўтварэння. Сацыял-дарвінізм спрабаваў выкарыстаць канцэпцыю барацьбы за існаванне для тлумачэння і апраўдання супярэчнасцяў і канфліктаў у чалавечым грамадстве.

Літ.:

Современные проблемы эволюционной теории. Л., 1967;

Шмальгаузен И.И. Факторы эволюции. 2 изд. М., 1968;

Галл Я.М. Борьба за существование как фактор эволюции. Л., 1976.

С.Г.Беленькі.

т. 2, с. 302

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

АБАЛО́НКА клеткі,

клетачная сценка, структурнае ўтварэнне на перыферыі клеткі, якое забяспечвае ёй трываласць, форму, засцерагае пратапласт ад вонкавых уздзеянняў і ўдзельнічае ў абмене рэчываў. Абалонка клетак раслін знаходзіцца за межамі клетачнай мембраны. Яе аснову (каркас) складаюць упарадкаваныя, паслойна перакрыжаваныя мікрафібрылы з малекул цэлюлозы, апушчаныя ў аморфную масу (матрыкс) з геміцэлюлозы і пекцінавых рэчываў.

Звычайна адрозніваюць абалонкі першасныя і другасныя. Першасныя (тонкія, з неўпарадкаваным размяшчэннем фібрылаў) больш уласцівы маладым клеткам (у іх найбольш пекцінаў і геміцэлюлозы, яны могуць расці). Знутры на першасную абалонку адкладваецца цвёрдая і пругкая (за кошт павышанай колькасці цэлюлозы) другасная абалонка. Яна мае паслойную будову і вызначае таўшчыню клетачнай сценкі, у большасці выпадкаў мае поры, праз якія праходзяць плазмадэсмы. У большасці раслін у абалонцы адбываюцца хім. працэсы, якія вядуць да іх адраўнення, акаркавення, кутынізацыі, аслізнення, мінералізацыі, утварэння камедзяў. Абалонка клетак жывёл — спецыялізаваны слой на іх паверхні, які складаецца з плазматычнай мембраны (плазмалемы) і ўласна абалонкі. Плазмалема ёсць ва ўсіх клетках, пабудавана з бялкоў і ліпідаў, актыўна ўдзельнічае ў абмене рэчываў, можа ўтвараць нарасці (мікраварсінкі) і ўцягванні. Уласна абалонка ёсць не ва ўсіх жывёльных клетках. Яна можа ўтварацца самой клеткай і за кошт сакрэтаў клетак, складаецца пераважна з вугляводаў і іх злучэнняў з бялкамі, здольная выконваць ролю вонкавага шкілета клеткі (пелікула прасцейшых, хіцінавая кутыкула членістаногіх), аховы ад вонкавых уздзеянняў (шматслойная абалонка яйцаклетак, абалонка цыстаў) і інш. функцыі.

т. 1, с. 12

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

БЕЛАРУ́СКАЯ РЭЗЬ,

манументальна-дэкаратыўная аб’ёмна-ажурная разьба па дрэве, якой бел. майстры аздаблялі храмы і палацы ў Маскоўскай дзяржаве ў 17 ст. Вядомая і як «флемская» разьба (ад ням. Flamme полымя). На ўзорах беларускай рэзі расліны пераплятаюцца з гронкамі, у іх уплятаюцца выявы птушак, жывёл, чалавека. Разьбу пакрывалі ляўкасам і залацілі. Да сярэдзіны 17 ст. на Русі існавала плоская разьба. Бел. майстры прынеслі ў Маскоўскую дзяржаву майстэрства разьбы, што развілася на Беларусі з канца 16 ст. пад уплывам мастацтва рэнесансу і барока. Лепшыя яе ўзоры — іканастасы Богаяўленскага сабора (2-я чвэрць 17 ст., не захаваўся) і Магілёўскай Мікалаеўскай царквы. У Маскоўскай дзяржаве бел. разьбяры выканалі работы ў Васкрасенскім саборы Новаіерусалімскага манастыра на Істры (1658), аздобілі іканастасы цэркваў у Ізмайлаве і ў Данскім манастыры пад Масквой. У 1667—68 яны ўпрыгожылі пазалочаныя калонкі, капітэлі, карнізы, ліштвы, а таксама мэблю Каломенскага палаца. Сярод работ бел. майстроў Каломенскага палаца асабліва вылучаецца буйнамаштабны іканастас Смаленскага сабора Новадзявочага манастыра ў Маскве (1683—86) з 84 калонкамі, пераплеценымі вінаграднай лазой, карнізамі і картушамі. Беларуская рэзь дасягнула росквіту на мяжы 17—18 ст.; яе традыцыі захоўваліся да пач. 19 ст. (іканастас Хаціслаўскай Спаса-Праабражэнскай царквы). Сярод майстроў беларускай рэзі найб. вядомыя К.Міхайлаў, старцы Арсеній і Іпаліт, пазалотчык Д.Залатароў.

Літ.:

Абецедарский Л.С. Белорусы в Москве XVII в.: Из истории рус.-бел. связей. Мн., 1957.

Я.М.Сахута.

т. 2, с. 422

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

БЕЛАРУ́СКІЯ ЛА́ГЕРЫ ДЛЯ ПЕРАМЕ́ШЧАНЫХ АСО́Б у Германіі і Аўстрыі. Існавалі ў 1945 — пач. 1950-х г. Пасля 2-й сусв. вайны саюзніцкія акупац. ўлады стварылі лагеры для часовага ўтрымання грамадзян інш. дзяржаў, якія па розных прычынах апынуліся ў Германіі і атрымалі статус перамешчаных асоб. У 1945 створаны 3 бел. лагеры: у Рэгенсбургу (амер. акупац. зона), Ватэнштэце і Гослары (англ. акупац. зона), пазней яшчэ каля 20 бел. лагераў у Зах. Германіі і некалькі ў Аўстрыі. У іх налічвалася каля 2 тыс. беларусаў. Лагеры (на іх не распаўсюджвалася юрысдыкцыя герм. улад) мелі сваю адміністрацыю. Пад кіраўніцтвам нац. к-таў была створана адукац.-асв. сістэма: дашкольныя ўстановы, пач. школы, гімназіі, школы для дарослых, прафес. курсы. Бел. школы мелі нац. характар. Пры лагерах існавалі нац. арг-цыі — Ліга бел. паліт. вязняў у Нямеччыне, Задзіночанне бел. ветэранаў, Бел. студэнцкае згуртаванне, Аб’яднанне бел. лекараў на чужыне. Яны здолелі наладзіць на пач. 1947 выпуск амаль 20 газет і часопісаў — «Бацькаўшчына», «Шляхам жыцця», «Шыпшына», «Зважай», «Крывіцкі светач», «Беларуская думка» і інш. У сувязі з дазволам для перамешчаных асоб выбару месца сталага пражывання і ад’ездам іх у розныя краіны свету лагеры на пач. 1950-х г. былі ліквідаваны.

Літ.:

Вініцкі А. Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гг. Лос Анжэлес;

Мн., 1994;

Максімюк Ян. Беларуская гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне 1945—1950. Нью Ёрк;

Беласток, 1994.

Т.А.Папоўская.

т. 2, с. 465

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

bottom [ˈbɒtəm] n. (of)

1. дно, спод;

the bottom of the river/the sea дно ракі́/марско́е дно

2. ні́жняя ча́стка (чаго-н.);

at the bottom of the list у канцы́ спі́су;

at the bottom of the mountain уні́зе гары́

3. да́льняя ча́стка, кане́ц (чаго-н.);

They lived at the bottom of the street. Яны жылі ў канцы вуліцы.

4. BrE зад (частка цела)

5. ча́стка карабля́ ніжэ́й ватэрлі́ніі

♦

at bottom па су́тнасці;

be/lie at the bottom of smth. быць першапрычы́най чаго́-н. (асабліва непрыемнага);

bottoms up! infml да дна! (выпіць);

get to the bottom of smth. даве́двацца пра сапра́ўдную прычы́ну чаго́-н. (асабліва непрыемнага)

bottom out [ˌbɒtəmˈaʊt] phr. v. дасягну́ць найніжэ́йшай кро́пкі (у эканамічнай сітуацыі перад яе палепшаннем)

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

gain​2 [geɪn] v.

1. (by, from) атры́мліваць, набыва́ць (што-н. карыснае, неабходнае);

You’ll gain by the experience. Гэта (здарэнне) будзе для вас карысным урокам.

2. павялі́чваць (хуткасць, вышыню, вагу і да т.п.);

I’m afraid I’m gaining weight again. Баюся, што я зноў набіраю вагу.

3. (on, upon) наганя́ць, даганя́ць;

Тhe police were gaining on them. Паліцыя наганяла іх.

4. спяша́цца (пра гадзіннік);

Мy watch gains 2 minutes a day. Мой гадзіннік спяшаецца на 2 хвіліны ў дзень.

5. fml дабіра́цца (да месца з цяжкасцямі);

Аt last they gained the destination. Нарэшце яны дабраліся да месца прызначэння.

♦

gain ground рабі́цца (больш) папуля́рным, мо́цным, шы́рыцца;

Тhe movement is gaining ground. Гэты рух робіцца папулярным;

gain time выйграва́ць час

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

love​1 [lʌv] n.

1. (for, of) любо́ў, каха́нне;

a love of nature любо́ў да прыро́ды; unrequited love каха́нне без узае́мнасці;

love at first sight каха́нне з пе́ршага по́зірку;

He was her first love. Ён быў яе першым каханым.

2. BrE, infml (пры звароце да чужых) лю́бачка, галу́бачка;

Where’s your ticket, love? Дзе твой білет, мілачка?

♦

be in love (with smb.) каха́ць (каго́-н.);

fall in love (with smb.) пакаха́ць (каго́-н.);

make love (to smb.) спаць (з кім-н.);

give/send my love (to smb.) infml перадава́ць сардэ́чнае прывіта́нне (каму́-н.);

(just) for the love of у імя́, дзе́ля;

not for love or money (нія́к) немагчы́ма;

There is no love lost be tween them. Яны́ недалю́бліваюць адзі́н аднаго́ .

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

push​2 [pʊʃ] v.

1. шту́рхаць; шту́рхацца;

“push” «aд сябе́» (надпіс на дзвярах)

2. праштурхо́ўваць; прашту́рхвацца;

push one’s way пракла́дваць даро́гу

3. націска́ць

4. прымуша́ць, насто́йваць;

push smb. into smth./into doing smth. прымуша́ць каго́-н. рабі́ць што-н.;

They are pushing him for payment. Яны на стойваюць, каб ён заплаціў.

♦

be pushing 50 infml ху́тка спо́ўніцца 50 гадо́ў

push about [ˌpʊʃəˈbaʊt] phr. v. трэці́раваць, запало́хваць (каго-н.)

push around [ˌpʊʃəˈraʊnd] phr. v. =

push aboutpush forward [ˌpʊʃˈfɔ:wəd] phr. v. ру́хацца/імкну́цца напе́рад

push in [ˌpʊʃˈɪn] phr. v. BrE прала́зіць; праціска́цца

push off [ˌpʊʃˈɒf] phr. v. адпі́хваць, адштурхо́ўваць; адштурхо́ўвацца;

push off! BrE, infml выбіра́йся, змыва́йся!

push on [ˌpʊʃˈɒn] phr. v. ру́хацца напе́рад

push out [ˌpʊʃˈaʊt] phr. v.

1. звальня́ць; выганя́ць

2. вырабля́ць (у вялікай колькасці)

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

dash

[dæʃ]

1.

v.t.

1) шпурля́ць

2) абліва́ць, абдава́ць (вадо́ю)

3) плю́хаць

She dashed some paint on the paper and called it a tree — Яна́ плю́хнула фа́рбы на папе́ру і назва́ла гэ́та дрэ́вам

4) прыгнята́ць, зьнеахво́чваць

2.

v.i.

сьпяша́цца, імча́цца

They dashed by in a car — Яны́ пране́сьліся а́ўтам

3.

n.

1) плёскат, усплёск -у m. (вады́, хва́ляў)

2) уцёкі pl. only

to make a dash for safety — уцячы́ ў бясьпе́чнае ме́сца

3) уда́р -у m.

4) драбо́к -ка́ m.

a dash of pepper — драбо́к пе́рцу

5) бег на каро́ткую адле́гласьць

6) штрых -а́ m. (пяра́), мазо́к -ка́ m. (пэ́ндзля)

7) праця́жнік -а m. (знак прыпы́нку)

8) энэ́ргія f., запа́л -у m., жва́васьць f.

•

- dash off

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)