штат ​1, ‑а, М штаце, м.

1. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў некаторых буржуазных і федэратыўных дзяржавах, якая карыстаецца пэўнай ступенню самакіравання. Аўстралійскія штаты. □ Працяглая барацьба рабочага класа за скарачэнне рабочага дня прывяла да таго, што ў ЗША ў многіх штатах былі выдадзены законы аб 8‑гадзінным рабочым дні. «Звязда».

2. толькі мн. (шта́ты, ‑аў). Назва саслоўна-прадстаўнічых устаноў, якія існавалі ў Нідэрландах і Францыі. Генеральныя штаты.

[Ад ням. Staat — дзяржава.]

штат ​2, ‑у, М штаце, м.

1. звычайна мн. (шта́ты, ‑аў). Дакумент, які вызначае склад супрацоўнікаў якой‑н. установы і ўказвае іх пасаду і аклад. Зацвярджаць штаты. Рэгістраваць штаты. Пераглядаць штаты.

2. Пастаянны, зацверджаны, устаноўлены склад супрацоўнікаў якой‑н. установы. Штат гасцініцы невялікі. Адна дзяўчына — адміністратарка, яна ж і бухгалтар, і касір. В. Вольскі. [Зубараў:] — Вельмі рад мець у сваім штаце такую чароўную жанчыну. Новікаў. Намеснік старшыні Цяцера (Па штату ён — і аграном) Малюе табель — на фанеры Выводзіць лічбы за сталом. Калачынскі. // Разм. Колькасць, склад асоб, якія маюць дачыненне да каго‑н. — О, не, — прамовіў Лабановіч, — я лічу, што ў завітанскай чараўніцы і так вялікі штат кавалераў, і мая там прысутнасць ніколечкі не павялічыць яе вагі. Колас.

3. У ваенна-марскім флоце — нарукаўны знак адрознення матросаў па спецыяльнасці.

•••

Належыць па штату — пра тое, што адпавядае службоваму, грамадскаму становішчу, заслугам і пад. каго‑н.

[Ням. Staat.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

АЎТАМАБІ́ЛЬНАЯ ДАРО́ГА,

дарога для руху аўтамабільнага транспарту. Асн. эементы: земляное палатно (у насыпе ці ў выемцы, з вышкамі і водаадводнымі канавамі), шматслойнае дарожнае адзенне (з трывалым верхнім слоем-дарожным пакрыццём), штучныя збудаванні (масты, тунэлі, пуцеправоды, дрэнажныя сістэмы, падпорныя сценкі, ахоўныя галерэі і інш.). Высокакатэгарыйныя аўтамабільныя дарогі абсталёўваюцца знакамі дарожнымі, святлафорамі, інфарм. табло, сродкамі тэхнал. і аварыйнай сувязі, асвятляльнымі сістэмамі, будынкамі і збудаваннямі аўтасэрвісу (аўтазаправачныя станцыі, аўтавакзалы, матэлі, станцыі тэхн. абслугоўвання і інш.), а таксама будынкамі дарожна-эксплуатацыйных і аўтатрансп. службаў. Аўтамабільныя дарогі маюць таксама развязкі, падземныя пераходы, жывёлапрагоны, з’езды і ўезды, пераходна-скорасныя палосы, веласіпедныя дарожкі, снегаахоўныя палосы, дэкар. насаджэнні і інш.

Праезная частка можа мець 1—4 і болей палос руху. Па баках праезнай часткі робяць абочыны, паміж сустрэчнымі напрамкамі — раздзяляльную паласу. У залежнасці ад разліковай інтэнсіўнасці руху аўтамабільныя дарогі падзяляюцца на 5 катэгорый. Шырыня праезнай часткі дарогі 1-й катэгорыі 2×7,5 м і больш, 5-й катэгорыі 4,5 м, разліковая скорасць руху адпаведна 150 і 60 км/гадз. Дарогі 1—3-й катэгорый маюць асфальта- ці цэментабетоннае пакрыццё, 3—4-й — пакрыццё з каменных матэрыялаў, умацаваных арган. ці мінер. вяжучымі. Дарогі 4—5-й катэгорыі пераважна з пясчана-жвіровых сумесяў ці грунтоў, стабілізаваных вяжучымі або грануламетрычнымі дабаўкамі. Аўтамабільныя дарогі бываюць агульнага карыстання (рэспубліканскія і мясцовыя) і ведамаснага (с.-г., прамысл. прадпрыемстваў, лясныя, рэкрэацыйныя, гар. і інш.). Аўтамабільныя дарогі для скораснага руху аўтатранспарту без перасячэнняў на адным узроўні наз. аўтамагістралямі. Аўтамабільная дарога Брэст—Мінск — граніца Расійскай Федэрацыі мае статус міжнароднай (Е-30). Усяго ў Беларусі больш за 50 тыс. км дарог агульнага карыстання і каля 200 тыс. км ведамасных, у тым ліку 10 тыс. км у гарадах і населеных пунктах.

Літ.:

Бабков В.Ф., Андреев О.В., Замахов М.С. Проектирование автомобильных дорог Ч. 1—2. 3 изд. М., 1970;

Морозов И.В. Планета дорог. Мн., 1992.

І.І.Леановіч.

т. 2, с. 111

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

ГЛАБА́ЛЬНЫЯ ПРАБЛЕ́МЫ сучаснасці, праблемы, якія закранаюць інтарэсы чалавецтва ў цэлым і для свайго вырашэння патрабуюць агульных намаганняў без уліку падзелу чалавечага грамадства па розных прыкметах. Умоўна вылучаюць тэарэтычныя і практычныя, вострыя і адкладзеныя, агульныя і прыватныя. Тэарэтычныя глабальныя праблемы ахопліваюць пераважна праблемы грамадскіх і прыродазнаўчых навук: філасофіі, біялогіі, пазнання Зямлі і Космасу, прыроды чалавека, грамадазнаўства і інш. (гл. Навука, Чалавек, Экалогія сацыяльная, Касмалогія і да т.п.). Іх вырашэнне не можа мець завершанага характару, колькі б не доўжыўся перыяд існавання чалавецтва. Практычныя глабальныя праблемы вынікаюць з сённяшняга стану грамадства і абумоўлены яго недасканаласцю (розныя ступені і ўзроўні развіцця асобных яго частак, парушэнне раўнавагі ў адносінах з прыродай і інш.), але пры пэўных умовах яны могуць быць вырашаны ў перспектыве. Асн. з такіх праблем здольны істотна паўплываць на ўмовы існавання чалавецтва, а ў асобных выпадках нават ствараць пагрозу для яго захавання: праблемы вайны і міру, голаду і харчавання, ядзернай бяспекі, антрапагеннага ўздзеяння на прыроду, забруджвання навакольнага асяроддзя, дэмаграфіі, энергет. забеспячэння, вычарпальнасці многіх відаў прыродных рэсурсаў і інш. Глабальнае значэнне пры пэўных умовах сусв. грамадскасць можа надаваць рэгіянальным праблемам, асабліва калі яны ствараюць патэнцыяльную пагрозу для ўсяго насельніцтва ці яго частак у іншых рэгіёнах (напр., праблемы пашырэння небяспечных хвароб, гандлю наркотыкамі, зброяй, забруджвання сусв. акіяна, трансгранічнага пераносу забруджвальнікаў). Наяўнасць агульных для міжнар. супольнасці праблем спараджае дзейнасць міжнар. арганізацый (ААН, ЮНЕСКА, ЮНЕП, Міжнар. Саюз аховы прыроды, МАГАТЭ і інш.), грамадскіх рухаў і формаў супрацоўніцтва («зялёныя», «Грынпіс», грамадскія фонды ў абарону міру, прыроды, гуманітарныя арганізацыі і інш.), узнікненне новых навук або іх раздзелаў (напр., Глабальная экалогія).

Літ.:

Гудожник Г.С., Елисеева В.С. Глобальные проблемы в истории человечества. М., 1989;

Глобальные проблемы и общечеловеческие ценности: Пер. с англ. и фр. М., 1990;

Global competitiveness. New York, 1988.

т. 5, с. 280

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

wándeln

1.

vi (s) хадзі́ць, блука́ць

auf dem Wége des Rúhmes ~ — ісці́ па шляху́ сла́вы

auf Érden ~ — жыць на зямлі́ [све́це]

ein ~des Léxikon — жарт. хадзя́чая энцыклапе́дыя

wie ein ~des Gespénst áussehen* — мець вы́гляд хадзя́чай сме́рці

2.

vt (з)мяня́ць, ператвара́ць (у што-н.)

3.

(sich) мяня́цца

(in A) ператвара́цца (у што-н.)

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

Verdíenst

I

m -(e)s, -e заро́бак, зарабо́так

den ~ quittíeren — распіса́цца ў атрыма́нні зарпла́ты

II

n -(e)s, -e заслу́га

je nach ~ belóhnen [behándeln] — узнагаро́дзіць каго́-н. [абыхо́дзіцца з кім-н.] па заслу́гах

sich (D) ~e um j-n, um etw. (D) erwérben* — мець заслу́гі пе́рад кім-н., пе́рад чым-н.

als [zum] ~ geréichen — з’яўля́цца (чыёй-н.) заслу́гай

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

Kénntnis

f -, -se

1) ве́данне

~ néhmen* von etw. (D) — прыма́ць што-н. да ве́дама

j-n (von D) in ~ sétzen — даве́сці да ве́дама каго́-н. (аб чым-н.)

aus éigener ~ — на ўла́сным во́пыце

2) pl ве́ды, эруды́цыя

über ~se verfügen — мець ве́ды

séine ~se in Frémdsprachen sind gut — яго́ ве́ды заме́жных мо́ў до́брыя

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

heart [hɑ:t] n.

1. сэ́рца; душа́

2. пачу́цці, каха́нне, любо́ў

3. сярэ́дняя ча́стка, сярэ́дзіна;

the heart of the forest не́тры ле́су

4. са́мая ва́жная ча́стка (чаго-н.), су́тнасць;

the heart of the matter су́тнасць спра́вы

5. pl. hearts чы́рвы (карты)

♦ at heart у глыбіні́ душы́;

be sick at heart

1)адчува́ць мло́снасць/млосць

2) тужы́ць, нудзі́цца;

break smb.’s heart разбі́ць чыё-н. сэ́рца; мо́цна засмуці́ць, расхвалява́ць каго́-н.;

by heart/off by heart на па́мяць;

close/dear/near to smb.’s heart блі́зкі для чыйго́-н. сэ́рца;

from the (bottom of one’s) heart з глыбіні́ сэ́рца, шчы́ра;

give/lose one’s heart to smb. адда́ць сваё сэ́рца каму́-н., пакаха́ць каго́-н.;

give smb. (fresh) heart падбадзёрыць, падтрыма́ць каго́-н.;

have a heart! злі́туйцеся!; змі́луйцеся!;

have a heart of gold мець залато́е сэ́рца, быць ве́льмі до́брым чалаве́кам;

have a heart of stone мець каме́ннае сэ́рца, не шкадава́ць ніко́га;

have one’s heart in one’s mouth забая́цца, спужа́цца, спало́хацца; ≅ душа́ ў пя́тках (пра стан);

have one’s heart in smth. з энтузія́змам ста́віцца да чаго́-н.;

have one’s heart in the right place мець до́брыя наме́ры;

heart and soul усёй душо́й; стара́нна, дба́йна, руплі́ва;

heart bleeds for smb. сэ́рца крывёю абліва́ецца пры ду́мцы пра каго́-н.;

lose heart па́даць ду́хам, тра́ціць надзе́ю, адча́йвацца;

make smb.’s heart leap прыму́сіць чыё-н. сэ́рца калаці́цца;

not have the heart to do smth. быць няздо́льным, не адва́жвацца зрабі́ць што-н.;

pour out/open one’s heart to smb. адкры́ць сваю́ душу́, пачу́цці каму́-н.;

set one’s heart on smth./have one’s heart set on smth. імкну́цца да чаго́-н., мо́цна пра́гнуць чаго́-н.;

take heart from smth. чэ́рпаць му́жнасць у чым-н.;

take smth. to heart прыма́ць што-н. блі́зка да сэ́рца;

tear/rip the heart out of smth. пашко́дзіць/сапсава́ць са́мую ва́жную ча́стку чаго́-н.;

to one’s heart’s content до́сыць, удо́сталь, уво́лю, ко́лькі душа́ жада́е;

with all one’s heart ад усёй душы́, шчы́ра, сардэ́чна;

He is a man after my own heart. Гэты чалавек мне даспадобы;

His heart sank. ≅ Яго душа ў пятках апынулася.

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

поко́й м.

1. спако́й, -ко́ю м., супако́й, -ко́ю м.; (тишина) цішыня́, -ні́ ж.;

те́ло в состоя́нии поко́я физ. це́ла ў ста́не спако́ю;

наруша́ть поко́й паруша́ць спако́й;

ночно́й поко́й (приро́ды) начны́ спако́й, начна́я цішыня́;

2. (отдых) спачы́н, -ну м., спачы́нак, -нку м.;

удали́ться на поко́й пайсці́ на спачы́нак;

3. (комната) уст. пако́й, -ко́я м.;

приёмный поко́й прыёмны пако́й;

◊

не дава́ть поко́я не дава́ць спако́ю;

оста́вить в поко́е пакі́нуць у спако́і;

не име́ть поко́я не мець спако́ю;

не знать поко́я не ве́даць спако́ю;

ве́чный поко́й ве́чны спако́й.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

пра́во​I в разн. знач. пра́ва, -ва ср.;

всео́бщее избира́тельное пра́во усеагу́льнае вы́барчае пра́ва;

пра́во на труд, на о́тдых, на образова́ние пра́ва на пра́цу, на адпачы́нак, на адука́цыю;

име́ть пра́во мець пра́ва;

води́тельские права́ вадзі́цельскія правы́, правы́ кіро́ўцы;

◊

по пра́ву па пра́ве;

с по́лным пра́вом з по́ўным пра́вам;

в пра́ве ма́ю (ма́еш, ма́е) пра́ва, ма́юць правы́;

на права́х (кого, чего) на права́х (каго, чаго);

вступи́ть в свои́ права́ уступі́ць у свае́ правы́;

на пти́чьих права́х на птушы́ных права́х;

на ра́вных права́х на ро́ўных права́х.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

grzbiet, ~tu

grzbie|t

м.

1. хрыбет; спіна;

dźwigać na ~cie — насіць (цягаць) на спіне;

2. верх; спінка;

grzbiet książki — карэньчык кнігі;

3. [горны] хрыбет; вяршыня;

~t dłoni — тыльная частка далоні;

giąć ~t — гнуць карак (спіну);

nie mieć koszuli na ~cie разм. не мець кашулі на плячах;

oberwać po ~cie разм. атрымаць на арэхі

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)