хмелягра́б, ‑а і ‑у, м.

1. ‑а. Лісцевае дрэва сямейства ляшчынавых, кара якога ідзе на дубленне шкур і атрыманне фарбаў (расце ў Еўрапейскай частцы СССР і на Каўказе).

2. ‑у, толькі адз. Драўніна гэтага дрэва.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

эмпірыясімвалі́зм, ‑у, м.

Суб’ектыўна-ідэалістычны напрамак у рускай філасофіі 20 ст., які адмаўляе аб’ектыўнасць знешняга свету і сцвярджае, што ўяўленні і паняцці — не адлюстраванне рэальных рэчаў у свядомасці, а толькі сімвалы, умоўныя знакі нашых адчуванняў.

[Ад грэч. empeiría — вопыт і symbolon — умоўны знак, прыкмета.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

эўкалі́пт, ‑а і ‑у, М ‑пце, м.

1. ‑а. Паўднёвае вечназялёнае дрэва сямейства міртавых, якое вызначаецца вельмі хуткім ростам і вялікімі памерамі. / ‑у, у знач. зб. Пасадка эўкаліпту.

2. ‑у; толькі адз. Драўніна гэтага дрэва.

[Ад грэч. eu — добра і kalyptos — пакрыты.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дубле́т

(фр. doublet, ад double = падвойны)

1) другі экзэмпляр якой-н. рэчы ў калекцыі, музеі, бібліятэцы і г.д.;

2) падроблены каштоўны камень, у якім сапраўднай з’яўляецца толькі верхняя частка;

3) адначасовы выстрал з абодвух ствалоў дубальтоўкі;

4) фіз. пара блізка размешчаных спектральных ліній.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

Barba tenus sapiens

Мудры толькі барадой/па барадзе.

Мудрый только бородой/по бороде.

бел. Барада вырасла, а вума не вынесла. Розум не ў барадзе, а ў галаве. Барада вялікая, а галава слабая.

рус. Бородка Минина, а совесть глиняна. Мудрость в голове, а не в бороде. Борода велика, а ума ни на лыко. Не в бороде честь, борода и у козла есть. Борода уму не замена. По бороде хоть в рай, а по делам ‒ ай-ай. Борода длинна, да не к уму она. Бороду вырастил, а ум выпустил. По бороде Авраам, а по делам хам.

фр. Longue barbe mais idées courtes (Борода длинная ‒ мысли короткие).

англ. Beard creates lice not brains (От бороды появляются вши, а не ум).

нем. Alter schützt vor Torheit nicht (Возраст не защищает от глупости).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Omnia incipis, nihil absolvis

За ўсё бярэшся ‒ нічога не канчаеш.

За всё берешься ‒ ничего не кончаешь.

бел. Хто за сто работ бярэцца, ніводнай не зробіць. Ураз усё робіцца толькі ў казках. Не скончыўшы адну работу, за дру­гую не бярыся.

рус. За всё браться ‒ ничего не сделать. За всё берётся, да не всё удаётся. Кто много начинает, мало оканчивает. Кто за всё берётся, тому ничего не удаётся.

фр. Quarante métiers cinquante malheurs (Сорок ремёсел ‒ пятьдесят несчастий).

англ. Jack of all trades and master of none (Джек берётся за всё, да ничего толком не делает).

нем. Wer viele Handwerke kann, wird zuletzt ein Bettelmann (Кто знает много ремёсел, тот в конце концов становится нищим). Viel Handwerke verderben den Meister (Много ремёсел портят мастера). Neunerlei Handwerk, achtzehnerlei Unglück (Девять ремёсел ‒ восемнадцать несчастий).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Кале́ц ’напарстак’ (Касп.). Магчыма, сюды ж рус. урал. калец ’вяровачная пятля ў варотах, якая служыць запорам’. Няясна, ці сапраўды тут рэгіянальнае ўтварэнне ад кола (гл.), як аб гэтым меркаваў Сцяцко, Афікс. наз., 153, або толькі трансфармацыя шырока вядомай структуры кальцо/кольца. Апошняя форма сведчыць аб магчымых працэсах граматычнага пераасэнсавання пры ўзаемадзеянні розных гаворак. Параўн. яшчэ кальцо.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Карта́вы ’чалавек з невыразнай гаворкай’ (КЭС, лаг.), рус. картавый. Калі рэканструяваць гэты прыметнік як kъrtavъ (Фасмер, 2, 203), то беларускую і рускую лексемы трэба разглядаць як запазычанне з польскай мовы, але польская крыніца не засведчана. Балг. крътѣние ’віск’ з усходнеславянскімі лексемамі звязвае толькі яе гукапераймальны характар. Далейшае этымалагізаванне зусім ненадзейнае (гл. Фасмер, 2, 203; Слаўскі, 2, 72).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Кляката́ць1 ’клакатаць, булькаць’ (Сл. паўн.-зах., Сцяшк., Яруш., Шат.). Укр. клекотати, рус. клектать ’тс’, польск. klek tać, klekotać ’стукаць, боўтаць’, чэш. klektati ’тс’, славац. klektať ’стукаць, грукаць’. Дзеяслоў толькі ў мовах усходнеславянскіх і заходнеславянскіх. Утварэнне на аснове назоўніка з -о/^‑суфіксацыяй. Параўн. клёкаце (гл.).

Кляката́ць2 ’клекатаць (пра бусла)’ (Сл. паўн.-зах.). Гл. клякатаць©.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

*Нято́, нетб ’не толькі, не столькі’: У печбры нето ракі, і язі седзяць (ТС), ’не тое, што’: uchapiu sztych da nietö paszoї, da prosta pabieh (Пятк. 2), параўн. мар.-славац. ne to, славац. nie to ’не гаворачы ўжо; не тое, каб’, рус. не то ’хаця б’, не то что ’тс’, серб.-харв. нетоА) ’тс’. З не і то (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)