шо́ры, ‑аў; адз. няма.
1. Конская збруя без дугі і хамута, са шлеямі.
2. Спецыяльныя бакавыя шчыткі, прымацаваныя да вуздэчкі, якія не даюць магчымасці каню глядзець убок. Вупраж была новая, падагнаная, дабротная — вуздэчка з шарамі, наглянцаваныя раменныя шлеі. Хадкевіч.
3. перан. Перашкода, абмежаванасць, якая не дазваляе правільна разумець што‑н. Класавыя шоры буржуазных гісторыкаў.
•••
Браць (узяць) у шоры гл. браць.
Трымаць у шорах гл. трымаць.
[Польск. szory — збруя, вупраж.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
эге́ 2, і эге-ге́, выкл.
1. Ужываецца пры выяўленні чаго‑н. важнага, значнага ці нечаканага. — Эге, — неяк гучна ў цішыні азвалася Морка Парэмская. — Вы [маладзіцы] вот седзіце, размаўляеце за поўным сталом, а яго [сына] ужо колькі няма. Ракітны. — Эге, весела сёння ў «брахалаўцы»! — азваўся ад парога Мальчэўскі. Васілёнак.
2. Ужываецца для выказвання здзіўлення, недаверу і пад. Эге, куды хапілі. □ [Дзед:] — Эге, ці не Раманаў сынок часам? Толькі каторы? Грахоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
думаць, ✂; незак.
-
Накіроўваць думкі на каго-, што-н., разважаць.
- Многа думаў аб жыцці.
- Д. над задачай.
-
Меркаваць, прытрымлівацца якой-н. думкі.
- Думаю, што справа гэта не заслугоўвае ўвагі.
-
Лічыць вінаватым у чым-н.
-
з інф. Мець намер што-н. зрабіць.
-
Клапаціцца, турбавацца.
◊
А што ты думаеш! (разм.) — а чаму б і не паспрабаваць (не зрабіць).
І думаць няма чаго (разм.) — пра поўную немагчымасць зрабіць што-н.
І не думай (разм.) — пра катэгарычную забарону рабіць што-н.
Многа думаць аб сабе — быць высокай думкі аб сабе.
Трэба думаць (разм.) — напэўна, мабыць, хутчэй за ўсё.
|| зак. падумаць, ✂.
|| наз. думанне, ✂.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)
след1, ✂, м.
-
Адбітак чаго-н. (нагі, колаў і пад.) на якой-н. паверхні.
- Птушыныя сляды.
- Конскі с.
- Замесці сляды (таксама перан. знішчыць, утаіць тое, што можа быць доказам віны).
- І следу не засталося (таксама перан. пра поўнае знікненне, адсутнасць чаго-, каго-н.).
- Напасці на чый-н. с. (таксама перан. атрымаць звесткі, якія дапамагаюць выявіць, знайсці
каго-, што-н.).
- Ісці па чыіх-н. слядах (таксама перан. прытрымліваючыся чыйго-н. вучэння або беручы
прыклад з каго-н.).
-
перан., чаго. Астатак, адметная рыса чаго-н.
- Сляды пажару.
- Сляды злачынства.
- І следу няма (нічога не засталося).
- Без следу (зусім бясследна знікнуць, згінуць і пад.).
|| прым. следавы, ✂.
- Кантрольная следавая паласа (на граніцы).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)
Sanior est pisce
Здаравейшы за рыбу*.
Здоровее рыбы.
бел. Яго і доўбняй не заб’еш. На яго ніякай немалы няма.
рус. Здоров как бык/боров. На нём хоть воду вози. Здоров как бык, и не знаю, как быть. Его сразу не похоронишь.
фр. Se porter comme le Pont-Neuf (Чувствовать себя как Новый Мост).
англ. As strong as a horse (Сильный, как конь).
нем. Gesund wie ein Fisch im Wasser (Здоров, как рыба в воде).
* У старажытнасці лічылі, што рыба ніколі не хварэе.
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
шкада́
1. в знач. безл. сказ., в разн. знач. жа́лко; жаль;
мне ш. яго́ — мне жаль (жа́лко) его́;
ш. гро́шай — жа́лко (жаль) де́нег;
2. вводн. сл. жаль;
пачыта́ць, ш., няма́ чаго́ — почита́ть, жаль, не́чего;
◊ га́дка з’е́сці і ш. кі́нуць — погов. проти́вно есть и жа́лко вы́плюнуть
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
Аго́ўтацца, агойтацца ’звыкнуць, супакоіцца’ (БРС, Шат., Бір. дыс., Бяльк., Гарэц., Янк. I), ’прыйсці да памяці’ (КЭС, Некр.), ’ачысціцца ад гразі’ (Шат., Касп.). Няясна. Зыходная форма павінна быць *гоўтацца (параўн. укр. (о)говтатися). Магчыма, запазычанне. Этымалогіі на славянскай глебе няма і слова мае вельмі звужаны арэал (беларуска-ўкраінская ізалекса?). Тады з балт.: літ. gul̃ti ’легчы адпачываць, спаць’, gùlta ’пасцель, ложа’, лат. gùlta ’тс’. Бел. *гоўтацца ’адпачываць’ дало агоўтацца ’звыкнуць, супакоіцца, прыйсці да памяці’. У гэтым выпадку няясна, як вытлумачыць другое значэнне ’ачысціцца ад гразі’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Радзю́га ’посцілка з грубай тоўстай тканіны’ (Ян., Сл. Брэс.), ’дзяружка’ (Сцяшк.; навагр., Сл. ПЗБ), ’грубая тканіна (Чач.), радзю́жка, радзю́шка ’дзяружка’ (ТСБМ, Нар. лекс., Сцяшк.; смарг., маст., свісл., ваўк., гарад., Сл. ПЗБ; беласт., ЖНС), ’посцілка з грубых нітак’ (Юрч. СНЛ), ’саматканая посцілка’ (Выг., Мат. Гом.), радзю́жына ’грубая, рэдкая тканіна’ (Федар.), ’гунька’ (гарад., Сл. ПЗБ). Няма дакладвай этымалогіі. Можна меркаваць, што ўварылася ад радно́ (гл.) пад уплывам слова дзяру́га (гл.) або ад рэ́дкі (гл.). Паводле Карскага (2–3, 33), — перастаноўкай складоў з дзяруга (< драць, гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скіндачка ‘старажытны дзявочы галаўны ўбор (у выглядзе ручніка)’ (Малч.). Укр. скиндя́чка, скиндя́к ‘стужка’, киндя́к (у Грынч. са знакам пытання) ‘стужка, матэрыя’, рус. пск., цвяр. киндю́к ‘чырвоная баваўняная тканіна’. Ст.-рус. кандакъ, киндякъ ‘тс’. Пэўнай этымалогіі няма, гл. Фасмер, 2, 234. Сам ён параўноўвае з уйг. köŋnäk ‘кашуля’, чагат. köŋläk ‘тс’, што няпэўна. На іншы шлях запазычання скіроўвае ст.-бел. уласнае імя Ярош Скиндеръ (1434), што выводзіцца ад скиндер ‘той, хто прадае ці робіць істужкі’ (гл. Усціновіч, Лінгв. дасл., 1968, 155).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Кабе́та ’сталая жанчына, звычайна замужняя’ (БРС, ТСБМ). У гаворках вядома на значнай тэрыторыі: ’маладзіца, сталая жанчына, замужняя жанчына і г. д.’ (Касп.; КЭС, лаг.; слуц., КЭС; Мядзв., Нас., Шат., Яруш.). Запазычанне з польск. мовы, гл. Слаўскі, 2, 301. У польск. мове слова вядома па тэкстах з XVI ст., аднак выключна з пейаратыўным значэннем. Што датычыць этымалогіі, то прымальнай версіі пакуль што няма. Падрабязны агляд версій пра магчымае запазычанне ў польск. мову і спробы вытлумачыць яго мясцовае паходжанне гл. у Слаўскага, 2, 300–303.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)