◎ Прыцю́цькацца ’прытуліцца, прылашчыцца’ (полац., Нар. лекс.). Рус. варонеж. притютюкаться ’прытуліцца; сцішыцца, супакоіцца’. Гукаперайманне; у аснове дзеяслоў, што ўзыходзіць да выклічніка цю‑цю (падзыўныя словы для сабакі), або назоўнік цюцька (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
склон, ‑у, м.
Граматычная катэгорыя іменных часцін мовы, у якой выражаюцца семантыка-сінтаксічныя адносіны паміж словамі; форма іменнай часціны мовы. Развіццё катэгорыі склону ў славянскіх мовах. □ Змяненне назоўнікаў па склонах называецца скланеннем. Граматыка.
•••
Вінавальны склон — склон, які адказвае на пытанні: каго? што?
Давальны склон — склон, які адказвае на пытанні: каму? чаму?
Месны склон — склон, які адказвае на пытанні: аб кім? аб чым?, ужываецца толькі з прыназоўнікам.
Назоўны склон — зыходная склонавая форма, у якой назоўнік ужываецца як назва асобы, прадмета, з’явы; адказвае на пытанні: хто? што?
Родны склон — склон, які адказвае па пытанні: каго? чаго?
Творны склон — склон, які адказвае на пытанні: кім? чым? і абазначае прыладу або спосаб дзеяння.
Ускосныя склоны — усе склоны, акрамя назоўнага.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сто, ста, ліч. кольк.
1. Лік і лічба 100. Сто дзеліцца на пяць. // Колькасць, якая абазначаецца лічбай 100. Сто працэнтаў. Павялічыць у сто разоў. □ Узяў мужык сто рублёў, сеў у панскую карэту і паехаў. Якімовіч.
2. Разм. Ужываецца для вырашэння вялікай колькасці ў значэнні: шмат, вельмі многа. Пытае Цімох разоў сто І марна адказу чакае. Колас.
3. У спалучэнні слоў «шмат», «некалькі» і пад. з старой склонавай формай «сот» ужываецца як назоўнік са значэннем: сотня. Грошай было шмат сот тысяч. Чорны.
•••
На ўсе сто — поўнасцю, цалкам. [Лініч:] — А ты, Змітрок, хлопец на ўсе сто. Нават з прысыпачкаю. І на працу звер. Я таксама такі, але мяне распаліць трэба. Савіцкі.
У сто крат гл. крат.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Асця́га ’ўпартасць пры дасягненні недасягальнага жадання, крыклівасць’ (Гарэц.). Утворана як бязафіксны назоўнік ад дзеяслова асцягвацца ’ўпарта дабівацца чагосьці’ (Касп.), які ўтвараецца з прэфіксам а‑ (о‑) ад сцягвацца, утворанага ад цягнуць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Назоў ’назва’ (Нас., Гарэц., Др.-Падб.), рус. на́зовь, назовь ’назва, найменне’, на́зыв, назы́в ’тс’, чэш. název ’тс’, серб.-харв. на́зив ’тс’, макед. назив ’тс’. Аддзеяслоўны назоўнік ад *nazъvati, *nazyvatiy гл. зваць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пласто́ўе ’вялізныя сняжынкі’ (ТС), параўн. укр. пластаваць ’камякі снегу’, ttiacmoeeifb, шастаеш ’снег, які падае камякамі’, гуц. пластів я ’слой ^рубленых галін’. З прасл. *plast ovbjc — зборны назоўнік ад * plast > пласт (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
По́зва ’выклік, павестка’, ’паведамленне’ (ТСБМ, Касп., Сл. ПЗБ), пазыва́ць ’выклікаць’, ’запрашаць’ (Сл. ЦРБ). Аддзеяслоўны назоўнік ад ст.-бел. позвать ’выклікаць у суд’ (1423) < *pozъvati, гл. зваць. Словаўтварэнне, як у назва < назваць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прапой ’п’янства; горкі п’яніца’ (Нас.). Аддзеяслоўны назоўнік да прапіць (гл. піць), у апошнім значэнні часцей — прапойца, параўн. рус. ты пропоица двора, ты пропил мое житье (параўн. Экерт, Этимология–1997–1999, 220).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прылі́ць ’заліць’, прыліва́ць ’настойваць (настойку)’; таксама аддзеяслоўны назоўнік прылі́ўка (прылі́вачка) ’падліўка’ (Ян.). Да ліць (гл. лі́цца) з развіццём і пашырэннем семантыкі; ст.-рус. приливати, рус. прилива́ти, укр. прилива́ти ’заліваць; паліваць; даліваць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Стрэнь ‘калена (роднасць)’: чытворты стрэнь (драг., ЖНС). Выабстрагаваны з стрэнні ‘дваюрадны’ (< стрыечны, стрэдні, гл.) назоўнік для абазначэння ступені роднасці па бацьку ці маці, узыходзіць да стрый (гл.). Гл. стрэнуць, стрэча 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)