◎ Недацёпа асудж. ’дурны чалавек’ (міёр., З нар. сл.), недоцёпа экспр. Здагадлівы чалавек’ (ТС), укр.недотепа ’няздольны, няўмелы чалавек’, рус.недотёпа ’няўклюда’ і ’памылка пры тканні — прапушчаная ці выцягнутая нітка ў аснове’ (пск., СРНГ). З неда- ’недастаткова’ і цепсці ’біць, трапаць’ або цяпаць ’стукаць’, якія ў экспрэсіўным ужыванні могуць мець і іншыя пераносныя значэнні, у тым ліку ’разумець, цяміць, кеміць’, параўн. укр.дотеп ’досціп’, дотёпний ’дасціпны’; калі дапусціць наяўнасць падобнага, незафіксаванага ў беларускай мове слова, то з не і *дацёпа ці *дацяпа, параўн. расцяпа ’разява’; рус.недотяпа ’няўмека’; ткацкі тэрмін у рускай мове сведчыць аб магчымай крыніцы слова ў сферы тэрміналогіі з пераходам канкрэтнага значэння ў экспрэсіўнае, што здараецца вельмі часта, тады развіццё значэння ад ’недастаткова выцягнуты’, ’нестаранна зроблены’ (параўн. цёпкаць ’выцягваць ніткі з тканіны’) да ’няўклюдны’ і ’дурны’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Дурні́цы ’ягады буякі’ (БРС, Нас., Касп., Бяльк., Сцяшк., Жд. 2). Параўн. іншыя назвы гэтай расліны: п’яніца, галава‑боль (гл. Кіс.). Укр.дурниця (таксама болиголов, дурнопян, дурнина, пияки), у рус. мове пьяница (дурни́ца азначае розныя травы), у ням.Rauschheere. Ужо Насовіч пісаў: «ягода, имеющая одуряющее, наркотическое свойство». Назва ўтворана ад дурны́ (паводле ўласцівасцей расліны). Параўн. буякі́ ’тс’ (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ *Но́раччу, норэччу ’настойліва, заўзята’ (ТС). Няясна; зыходны назоўнік *норэч ’ахвота; настойлівасць, заўзятасць’ быў бы блізкі да літ.norėti ’жадаць, хацець’, norėtis ’хацецца’, noras !жаданне, ахвота’, параўн. таксама noriai ’ахвотна’. Ці не сюды ж і славен.norėti ’дурэць, губляць галаву, захапляцца’ і асабліва noriau ’бойкі, гарэзлівы’, якія Бязлай (2, 227) выводзіць з ням. (баварска-аўстрыйскага) Narr, дыял.nęr ’дурны’?
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
чапуры́цца, ‑руся, ‑рышся, ‑рыцца; незак.
Разм.
1. Прыхарошвацца, адмыслова прыбірацца, прыводзіць сябе ў парадак. Пакуль чапурыліся калгасныя артысты, пакуль падыходзілі да стагоў людзі, Уладзімір Іванавіч паспеў што-нішто расказаць.Кірэйчык.Варка такі сябе глядзела: як толькі прыходзіла з поля, чысценька вымывалася, круцілася перад люстрам, запляталася, чапурылася і станавілася такою, хоць ты яе ў тэлевізар паказвай.Сабаленка.Дзедка пагаліўся, Стаў ён чапурыцца — Маладзей зрабіўся Так гадкоў на трыццаць!Валасевіч.
2. Надзімацца, натапырвацца (пра птушак). На прасторным двары Сімона чапурыўся дурны ганарлівы індык.Самуйлёнак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
cock-eyed
[,kɑ:kˈaɪd]
adj.
1) касаво́кі
2) касы́, няро́ўны
3) Sl.дурны́, неразу́мны, абсу́рдны
This is a cock-eyed notion — Гэ́та абсу́рдная, дурна́я ду́мка
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
cap
м.
1. выпакладаны баран або казёл;
2.разм. барадаты чалавек; барадач;
3. дурань;
głupi jak cap — дурны як баран
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Прашпэ́ціцца ’памыліцца, правініцца’ (Нас.). Укр.шпе́тити ’абражаць, зневажаць’, рус.шпе́тить ’зневажаць, абражаць, высмейваць’. Выводзяць з польск.szpecić ’забруджваць, псаваць’ (Фасмер, 4, 472), якое, паводле Брукнера (553), з ням.Spath ’хвароба ног у коней’. Гараеў (425) і Праабражэнскі (гл. у Фасмера, 4, 472) лічаць крыніцай слова ням.spotten ’насміхацца’. Усе этымалогіі няпэўныя. Сюды ж і чэш.špatný ’благі, дурны’, дыял.špetný ’тс’ (Махэк₂, 620).
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Бамбу́ла ’вялікі, рослы і тоўсты чалавек’ (Ніканч.). Укр.бамбу́ла ’непаваротлівы, нехлямяжы чалавек або жывёла’, польск.bambuła ’тс’, чэш.bambula ’дурань’. Махэк₂ (44) бачыць крыніцу ў венг.bamba ’дурны’ (гукапераймальнае, гл. MESz, 1, 235). Тады бел. і ўкр. словы (націск!) праз польск. мову. Для ўкр. слова (без матэрыялу іншых слав. моў) Рудніцкі (70) прыводзіць франц.bamboula ’сенегальскі негр’ (са спасылкай на О. Горбача). Вельмі няпэўна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ass
[æs]
n.
1) асёл, асла́m.
2) ду́рань -ня m., дурны́або́ упа́рты чалаве́к
3) Sl. за́дніца f.
•
- kick smb’s ass
- sit on your ass
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)