ГЕАТРАПІ́ЗМ
[ад геа... + трапізм(ы)],
здольнасць органаў раслін прымаць пэўнае становішча пад уплывам зямнога прыцяжэння. Адрозніваюць 3 тыпы геатрапізму: сапраўдны, калі орган (гал. корань) расце прама ўніз; адмоўны, калі орган (гал. сцябло) расце прама ўверх; папярочны, калі орган стараецца заняць гарыз. становішча. Калі ў выніку знешніх уздзеянняў расліна выведзена з уласцівага ёй становішча (напр., сцябло павалена ветрам, пад корань трапіў камень), тады ў маладой ч. расліны адбываецца выгін і яна зноў правільна арыентуецца. Геатрапічныя выгіны звязаны з ростам расліны і адбываюцца таму, што ў сцёблах, выведзеных з верт. становішча, ніжні бок пачынае расці хутчэй, а верхні запавольвае рост. Неаднолькавая скорасць росту верхняга і ніжняга бакоў сцёблаў, якія размешчаны гарызантальна, звязана з перамяшчэннем пад уздзеяннем сілы цяжару аўксінаў на ніжні бок сцябла або кораня. Некат. расліны, якія закончылі рост, не здольныя да геатрапічных выгінаў.
т. 5, с. 122
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
◎ Прэй ’пырнік’ (слонім., Сл. ПЗБ). Няясна. Параўн. рус. пырей, укр. пирей, пирій ’тс’, адсюль, магчыма, прэй з рэдукцыяй першага галоснага, хутчэй за ўсё, у < ы пасля губных, параўн. усх.-палес. пул ’пыл’, пуріна ’сцябло пырніку’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
падрэ́заць, -э́жу, -э́жаш, -э́жа; -э́ж; -э́заны; зак.
1. што. Зрэзаць, разрэзаць знізу.
П. сцябло.
2. што. Падкараціць, абразаючы.
П. валасы.
3. чаго. Нарэзаць дадаткова, яшчэ (разм.).
П. каўбасы.
4. каго (што). Тое, што і паддзець² (у 2 знач.; разм.).
П. дакладчыка.
|| незак. падраза́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і падрэ́зваць, -аю, -аеш, -ае.
|| наз. падраза́нне, -я, н. (да 1—3 знач.), падрэ́званне, -я, н. (да 1—3 знач.), падрэ́зка, -і, ДМ -зцы, ж. (да 1—3 знач.) і падрэ́з, -у, м. (да 1 знач.; спец.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Па́растак ’маладая галінка расліны, якая вырасла ад больш старога сцябла або ствала, флянс; сцябло расліны’ (ТСБМ, Шат., Др.-Падб.). Дэрыват ад парасці < расці (гл.) з суф. ‑ак. Па́раска ’тс’ (Сл. ПЗБ) утворана ад таго ж дзеяслова з суф. ‑ка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Стулі́нда экспр. ‘хто сутулаваты’ (шчуч., Сл. ПЗБ). Да наступнага слова (гл.), параўн. ілюстрацыю: стулінда — хто ходзя стуліўшыся (там жа), утворана з суф. ‑інд‑а з “экспрэсіяй непахвальнасці, асуджэння” (Сцяцко, Афікс. наз., 43). Параўнанне з літ. stuolỹs ‘сцябло’ (Сл. ПЗБ) мае неабавязковы характар.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Трышчаці́ннік ‘травяністая злакавая расліна Trisetum Pers.’ (ТСБМ). Як рус. трищети́нник, чэш. trojštĕtmice, славац. trojštet, з’яўляецца калькай навуковай лацінскай назвы trísetum, утворанай з tri ‘тры’ і seta (< saeta) ‘шчаціна’, ‘грыва’, ‘шорсткія валасы’ (Махэк, Jména, 288), бо сцябло і лісты расліны пакрыты шчацінай, кароценькімі калючкамі.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Во́ўчыя спічкі ’зязюлін лён, Polytrichum commune L.’ (Шат.). Відавочна, ад спічка < спіца (гл.) па знешняму падабенству (кароткае прамастойнае сцябло з прызматычнай каробачкай наверсе). Прыметнік воўчы, які часта сустракаецца ў назвах дзікарослых раслін, не звязан непасрэдна з воўк, а паказвае «несапраўднасць» расліны; параўн. воўчая мята.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Торс ’адлюстраванне тулава чалавека ў жывапісе ці скульптуры’ (ТСБМ, Некр. і Байк.). Праз польскае ці рускае пасрэдніцтва з італ. torso ці франц. torse, якія з лац. thyrsus ’сцябло’, ’жазло Вакха’ < ст.-грэч. νύρσος ’тс’, ’галінка, атожылак’ (Фасмер, 4, 87; Голуб-Ліер, 485; ЕСУМ, 5, 608).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Трубёлка ‘трубка, скрутак’ (сен., Бел. дыял. 1). Да труба 1, трубель (гл.); аналагічныя па паходжанні і фармальна блізкія в.-луж. trubjalka ‘трубачка, дудачка; сцябло’, гл. Шустэр-Шэўц, 1535; славац. trúbeľka ‘сфарміраваная ў форме трубкі’, гл. Кралік, 630; харв. trubèljika, славен. trobelíka ‘расліна Cicuta virosa’ (гл. Сной₂, 785).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Танкано́г ’від травы (расце на балотах)’ (Ян.), тонконо́г ’травяністая расліна з высокім цвёрдым сцяблом і вузкім лісцем’ (ТС), ’расліна Koeleria Pers.’ (Кіс.), ’асака’ (лоеў., Расл. св.). Параўн. укр. тонконіг ’расліна Koeleria cristata Pers.’, рус. тонконо́г ’расліна Koeleria Pers.’. Паводле знешняга выгляду, гл. тонкі і нага ў значэнні ’сцябло’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)