Verbum

Ра́йца ’дарадца, дарадчык’ (Бяльк., Нас.), сюды ж ра́йчы ’тс’ (Нас.), ст.-бел. раица побач з радца ’правіцель, кіраўнік’ (Сл. Скар.), ’член рады’ (Ст.-бел. лексікон). Ст.-бел. формы адзначаюцца з XV ст. і лічацца запазычанымі са ст.-польск. radca, rajca (Булыка, Запазыч., 273; Брукнер, 452). Паводле Карскага (2–3, 32) ст.-бел. раица з *радьца. Сцяцко (Афікс. наз., 74) сучаснае райца выводзіць ад раіць (гл.), паралельна з радзіць > (да)‑радца, паводле старажытнай, зараз непрадуктыўнай мадэлі тыпу збаўца, выхаваўца, забойца, прапойца, у тым ліку і старое аддзеяслоўнае ўтварэнне райчы. Борысь (509) тлумачыць адпаведныя польскія формы распадабненнем radźca > *raćca > rajca, як польск. *oćciec > ojciec. Важна, што як у ст.-бел., так і ст.-польск. помніках назіралася паралельнае выкарыстанне дзвюх форм: райца/радца, rajca/radźca, а іх з’яўленне ў старажытных тэкстах адносіцца да аднаго перыяду, што дае падставы лічыць іх супольным дзяржаўна-палітычным тэрмінам. Да рада, раіць (гл.).

Тка́лля ’ткачыха’ (ТСБМ, Некр. і Байк., Касп., Варл.; мсцісл., Жыв. сл.; Клім.), тка́лья ’тс’, тка́ля ’тс’ (Сл. ПЗБ, Сл. Брэс., Шатал., Жд. 1), тка́лья, тка́йля ’тс’ (паст., Сл. ПЗБ), тка́льня ’тс’ (Сл. ПЗБ, Мат. Гом., Жд. 1; брасл., паст., валож., навагр., ЛА, 4), ст.-бел. ткалля ’тс’ (БЛ, 46, 53), сюды ж тка́льніца ’тс’ (Сл. ПЗБ, Уладз., ТС, Мат. Гом.), тка́нніца ’тс’ (Сцяц. Сл.; дзісн., Нар. сл.; мсцісл., Жыв. сл.; Мат. Гом.), тка́ніца, тка́ныця ’тс’ (Сл. ПЗБ). Параўн. укр. тка́ля, рус. дыял. тка́лья, старое чэш. tkadlí (< tkadlé, Сяткоўскі, Słow. nazwy, 117), серб.-харв. тка̀ља. Прасл. *tъkadlьja ’тс’ выводзяць з формы м. р. *tъkadlьcь ’ткач’ (Сяткоўскі, там жа, 115); паводле Трубачова (Ремесл. терм., 118), форма м. р. другасная, утвораная як адпаведнік першапачатковаму назоўніку ж. р. з асновай на ‑i: *tъkadli, вытворнай ад *tъkadlo ’тканіна; тое, што ткуць’. Іншыя формы — у выніку дысіміляцыі або метатэзы ў канцы слова.

◎ На́даўб ’папярэчны брус, што злучае палазы ў санях, накладаецца на капылы’ (смарг., Шатал.), на́даубня ’тс’ (маст., Шатал.), на́доўбня ’тс’ (ТС), на́доўбень ’тс’ (ТС), надаўбні, на́далабы, надалабкі ’намарзні’ (Сл. ПЗБ), на́дабкі, на́дубкі, на́дулубкі ’вязкі ў санях’ (маларыт., Нар. сл.), «каланка ’доўгая планка, што накладваецца на капылы паралельна полазу (паверх вязаў)’ (Сцяц.), рус. надолба ’верхні прадольны брус у возе’. Усё да даўбиць (гл.), зыходныя формы надаўбиць, надолубиць, на́длубаць (Нас.).

Назнарок ’знарок, наўмысна’ (Янк. 1, Мат. Гом., Сцяшк. Сл., ТС), назнарокі ’тс’ (калінк., З нар. сл.), назнаракі́ ’тс’ (Янк. 3.), назнарочай ’тс’ (Ян.). З на + з + на‑рок, параўн. нарок ’прадвызначэнне’ (гл.); формы на ‑і адлюстроўваюць, магчыма, спалучэнне прыназоўніка з месн. скл. адз. л. або мн. л., канчатак ‑ай, відаць, пад уплывам прыслоўяў тыпу надзвы́чай і пад. (Фасмер, 3, 45; Махэк₂, 390). Гл. нарокам.

◎ Но́сцам ’нагой, выспяткам’ (Некр. і Байк.; калінк., З нар. сл.; жытк., Мат. Гом., ТС), ндссам ’нагою, наском бота’ (Янк. 1), носца: даць носца ’даць выспятка’ (ТС). Відаць, ад ⁺носец ’насок (бота)’, памянш. да нос (гл.), параўн. укр. «вдарив иого носаком» (Грынч.); формы тыпу ндсцык ’выспятак’ (Ян.), нос‑ цакам, насцакдм ’выспяткам’ (Мат. Гом.) другасныя, параўн. таксама народнаэтымалагічныя ўтварэнні: ногца: даць ногца (Некр. і Байк., да нага).

◎ Ны́некавых ’сёння’ (астрав., Сцяшк. Сл.). Да піня ’сёння’ (гл.), ускладненага партыкуламі і канчаткам -ых, які належаў форме род. скл. мн. л. (Карскі 2-3, 67): ніне‑ка‑ва > нінекавых як учорых ’учора’ (Мат. Маг.); ы пасля п сведчыць, магчыма, аб захаванні архаічнай формы ныне (звычайна ў беларускіх гаворках ы > і, гл. Карскі, 1, 236) або аб уплыве рускай мовы, параўн., аднак, нынёйшы (нынѣиший) ’цяперашні, сённяшні’ (Нас.).

Брухме́ль ’чалавек з тоўстым жыватом’ (КЭС, лаг.), брухе́ль ’празмерна тоўсты чалавек’ (Янк. Мат.). Бясспрэчна, экспрэсіўныя формы да бру́ха ’жывот’. Прынамсі брухме́ль сустракаецца, напр., у рус. гаворках (таксама ў форме брюхмель!) як назва брызгліны. Можна меркаваць, што назва расліны (ягад) тыпу брухме́ль нейкім чынам асацыіравалася з бру́ха ’жывот’ (аб гэтым сведчыць форма брюхмель у рус. гаворках) і была перанесена на тоўстага, брухатага чалавека. Гл. яшчэ брухе́ль.

Ву́скідзь ’вывернутае дрэва’ (Байк. і Некр., Куч.). Параўноўваецца з назвай населенага пункта на тэрыторыі в.-луж. гаворак Wuskidź у якасці спецыфічнай беларуска-лужыцкай ізалексы (Трубачоў, Слав. языкозн., 5, 189). Фанетыка бел. і в.-луж. слоў сведчыць, аднак, пра другасны характар гэтых форм, узнікшых у выніку лабіялізацыі, паколькі формы з вы‑ вядомы на больш шырокай тэрыторыі (рус. выскидь, чэш. výskyď і г. д.). Гл. выскадзь, выскідзь ’тс’.

Гусь ’гусь’. Лексема праславянскага характару: рус. гусь, укр. гусь, польск. gęś, чэш. hus, славен. gȏs і г. д. Агляд версій адносна захавання ў слав. мовах формы *gǫsь (а не *zǫsь) гл. у Фасмера, 1, 478. Трубачоў мяркуе, што слова мае гукапераймальны характар, таму ў слав. мовах рэгулярнасць фанетычных змен магла і не мець месца (гл. Трубачоў, Эт. сл., 7, 88–89; там і дыскусія).

Дру́згаць ’разбіваць’ (Байк. і Некр.), друзгата́ць ’тс’ (БРС). Параўн. чэш. druzgati ’драбіць’, славац. druzgať ’ламаць’, ст.-польск. druzgać, серб.-харв. дру̏згати ’давіць, мяць’ і г. д. Прасл. *druzgati ’тс’. Роднасныя формы: літ. druzgė́ti ’распадацца на дробныя часткі’, грэч. θραύω ’разломваю’. Гл. Фасмер, 1, 543; Траўтман, 61; Трубачоў, Эт. сл., 5, 133–134. Бернекер (1, 222) непераканаўча лічыць рэканструяванай для рус. друзг ’галлё’ зыходнае *drǫzgъ.