чы́сты, -ая, -ае; чысце́йшы.

1. Незабруджаны, незапэцканы.

Чыстая бялізна.

Чыстая падлога.

2. Пра работу: які патрабуе кваліфікацыі, умення; звязаны з тым, што не вельмі пэцкае, брудзіць.

Ён прывык працаваць на чыстай рабоце.

3. Выкананы, зроблены акуратна, старанна, без хібаў.

Шкатулка чыстай работы.

4. Са свабоднай, адкрытай, нічым не занятай паверхняй.

Чыстае поле.

Ч. ліст паперы.

Чыстае неба.

5. Без пабочных дамешак або з нязначнымі дамешкамі.

Ч. спірт.

Чыстая шэрсць.

Чыстае паветра.

Чыстая вада.

6. Выразны ў гучанні, без пабочных шумаў, гукаў.

Даносіўся ч. гук званоў.

Ч. голас салаўя.

7. Які адпавядае пэўным нормам, правілам (пра мову, склад і пад.).

Гаварыў на чыстай беларускай мове.

8. перан. Маральна бездакорны, сумленны, шчыры; без карыслівых думак і дзеянняў.

Чалавек з чыстым сумленнем.

Чыстыя пачуцці.

9. Абсалютны, поўны (разм.).

Чыстая праўда.

Гэта чыстая выпадковасць.

10. Не звязаны з практычным прымяненнем; проціл. прыкладны́.

Чыстая тэорыя.

○

Чыстая вага — вага чаго-н. без посуду, без упакоўкі і пад.; нета.

|| наз. чыстата́, -ы́, ДМ -таце́, ж. (да 1, 3—5 і 8 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

Лата́к 1, латок, латачок, лотак, лоток ’жалабок (на страсе) для сцёку вады’ (КЭС, лаг., Некр., Варл., Бяльк., Нас., Сл. паўн.-зах., ТСБМ), ’жолаб, драўляная трубка, па якой цячэ бярозавы ці кляновы сок’ (слуц., Нар. словатв.; в.-дзв., Шатал.; Шат.), ’драўлянае карыта ў хаце’ (Маш., Сержп. Грам., Грыг.), ’прыстасаванне, якое ў жорнах рэгулюе падачу зерня на камень’ (ельск., ЛАПП) ’адтуліна (у жорнах) для выграбання мукі’ (светлаг., Мат. Гом., Мат. Маг., Шатал.), ’жолаб, якім падводзіцца вада да кола млына’ (калінк., рэч., лоеў., ЛАПП), ’посуд накшталт начовак, у якім секлі націну’ (Мат. ЛАБНГ), ’коўш’ (Ян.), петрык., добр. латакі ’пот’ (Мат. Гом.), ’рагі, што цякуць з вакон’ (петрык., акц., КЛАБНГ), латаком ’у выглядзе жалабка’, ’струменем’ (паст., ашм., Сл. паўн.-зах.), ст.-бел. латока ’конаўка, жолаб’ (Скарына). Укр. лотик, лотоки ’канал, па якому цячэ вада ў вадзяным млыне’, чарніг. лоточок ’жолаб у жорнах для мукі’, рус. лоток ’жолаб для сцёку вады’, ’латок’, ’чарпак’, польск. łotok ’жолаб для сцёку вады на кола ў млыне’ — запазычана з бел. (Слаўскі, 5, 219). Прасл. усх.-слав. lotokъ ’карыта, прымітыўная рына, рэчышча ракі’, якому адпавядае літ. latãkas ’жолаб, ручэй’ (Бернекер, 1, 735), letẽkas ’ручай, струмень, карына’, lekẽtas, lèkets ’трубка, па якой цячэ сок з дрэва’ (Буга, Rinkt., 1, 455–458). Аднак Бернекер (1, 735), Фрэнкель (342–343), Мюленбах-Эндзелін (2, 424) без дастатковых падстаў мяркуюць, што балт. лексемы запазычаны з бел. мовы. Агляд недакладных этымалогій гл. Фасмер (2, 523), Слаўскі (5, 319–220). Буга (Rinkt., 1, 455) у якасці крыніцы запазычання ў балт. мовах прапануе фін. lotakko, lätäkkö ’лужа, лужына’. Параўн. таксама эст. latakas ’шырокі, плоскі’. Гл. таксама латока, латочына.

Лата́к 2 ’жэрдка для прыціскання саломы на страсе’ (ельск., Нар., сл.), рус. тамб. латак ’жэрдка для латання страхі’. Утворана пры дапамозе суф. ‑ак (Сцяцко, Афікс. наз., 202) ад лата 2 (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

плес

1. Глыбокае месца на балоце, дзе заўсёды знаходзіцца вада (Сядл. губ. Бес., 310).

2. Прырэчная сенажаць, якая заліваецца вадой у час разводдзя (Глуск. Янк.).

3. Забалочаныя берагі азёр (Палессе Талст.).

□ в. Плесы каля Гомеля (К. 1838).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

стры́жань

1. Фарватэр ракі; галоўны паток (БРС). Тое ж стрэжынь (Слаўг.).

2. Гнілое месца на балоце; крыніца ў рацэ, дзе вада не замярзае (Стол.). Тое ж стрыжэнь (Я. Колас, 1952, т. 4, 154), сце́ржань (Слаўг., Смален. Дабр.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

при́быль ж.

1. прыбы́так, -тку м.;

2. (приращение) прыро́ст, -ту м.; (увеличение) прыбаўле́нне, -ння ср., павелічэ́нне, -ння ср.;

при́быль населе́ния прыро́ст насе́льніцтва;

при́быль воды́ в реке́ прыбаўле́нне вады́ ў рацэ́;

3. перен. (польза), разг. кары́сць, -ці ж., прыбы́так, -тку м.;

извлека́ть при́быль атры́мліваць прыбы́так;

луна́ на при́были ме́сяц прыбыва́е;

вода́ идёт на при́быль вада́ прыбыва́е (падыма́ецца);

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

тёмный в разн. знач. цёмны;

тёмная ночь цёмная ноч;

тёмные во́лосы цёмныя валасы́;

тёмная вода́ мед. цёмная вада́;

тёмный смысл цёмны сэнс;

тёмное де́ло цёмная спра́ва;

све́тлые и тёмные воспомина́ния све́тлыя і цёмныя ўспамі́ны;

тёмные си́лы цёмныя сі́лы;

◊

темны́м-темно́ цёмна-цёмна, цямню́сенька;

тёмный лес цёмны лес;

темна́ вода́ во о́блацех книжн. цёмная спра́ва, нічо́га не я́сна.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

марскі́ в разн. знач. морско́й;

~ка́я вада́ — морска́я вода́;

~ка́я трава́ — морска́я трава́;

м. флот — морско́й флот;

~ка́я пяхо́та — морска́я пехо́та;

○ м. клі́мат — морско́й кли́мат;

м. ву́зел — морско́й у́зел;

~ка́я капу́ста — морска́я капу́ста;

~ка́я зо́рка — зоол. морска́я звезда́;

м. леў — морско́й лев;

~ка́я мі́ля — морска́я ми́ля;

~ка́я хваро́ба — морска́я боле́знь;

◊ м. воўк — морско́й волк

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

прарва́ць сов.

1. в разн. знач. прорва́ть;

п. панчо́ху — прорва́ть чуло́к;

вада́ ~ва́ла плаці́ну — вода́ прорвала́ плоти́ну;

п. варо́жую блака́ду — воен. прорва́ть вра́жескую блока́ду;

2. с.-х. прореди́ть, продёргать;

п. буракі́ — прореди́ть (продёргать) свёклу;

3. безл., разг. прорва́ть;

ён до́ўга маўча́ў, але тут і яго́ ~ва́ла — он до́лго молча́л, но тут и его́ прорва́ло

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

цячы́ несов.

1. в разн. знач. течь;

рэ́чка цячэ́ — ре́чка течёт;

кроў цячэ́ з ра́ны — кровь течёт из ра́ны;

гу́кі цяку́ць — зву́ки теку́т;

цячэ́ жыццё — течёт жизнь;

2. (пропускать жидкость) течь, протека́ть;

дах цячэ́ — кры́ша течёт (протека́ет);

◊ слі́нка цячэ́ — слю́нки теку́т;

пад ляжа́чы ка́мень вада́ не цячэ́ — посл. под лежа́чий ка́мень вода́ не течёт

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

Га́ньба ’ганьба’ (БРС, Нас., Шат., Касп.), таксама ’прыродная вада’ (Шат., Касп.), укр. ганьба́, польск. gańba (старая форма), hańba (больш новая форма, пад уплывам чэш. мовы; гл. Слаўскі, 1, 401–402), чэш. hanba, н.-луж. gańba, в.-луж. hańba. Прасл. *ganьba (уласна дыял. прасл., толькі ў зах. і ўсх.-слав. мовах) — утварэнне ад дзеяслова *ganiti. Гл. падрабязна Слаўскі, там жа. Бернекер (1, 376) лічыў усх.-слав. словы паланізмамі, але, паводле Слаўскага (там жа), без дастатковай аргументацыі. Булыка (Запазыч., 78–79) лічыць ст.-бел. ганьба, ганба паланізмамі (як і вытворныя адсюль дзеясловы). Аб запазычанні, магчыма, сведчыць націск у бел. слове (га́ньба; параўн. укр. ганьба́). Сюды ганьбава́ць, га́ньбіць (БРС, Нас., Касп.), ст.-бел. ганбити (Булыка, Запазыч.), гане́бны (ст.-бел. ганебный; Булыка, Запазыч.). Укр. (ст.-укр.) ганба Цімчанка (1, 506) таксама лічыў запазычаннем з зах.-слав. моў (чэш. hanba, польск. hańba).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)