цар, -а́, мн. -ы́, -о́ў, м.

1. Тытул манарха ў некаторых краінах, а таксама асоба, якая мае такі тытул.

2. перан., каго-чаго. Першы, лепшы ў якіх-н. адносінах сярод сабе падобных.

Леў — цар звяроў.

◊

Без цара ў галаве хто (разм.) — пра неразумнага, дурнаватага чалавека.

|| памянш.-зніж. царо́к, -рка́, -ркі́, -рко́ў, м. (да 1 знач.).

|| ж. цары́ца, -ы, мн. -ы, -ры́ц.

|| прым. царо́ў, -о́ва (да 1 знач.) і ца́рскі, -ая, -ае (да 1 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

ца́р

назоўнік, агульны, адушаўлёны, асабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз. мн.
Н. ца́р цары́
Р. цара́ царо́ў
Д. цару́ цара́м
В. цара́ царо́ў
Т. царо́м цара́мі
М. цару́ цара́х

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, piskunou2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

цар, род. цара́ м., прям., перен. царь;

звяржэ́нне ~ра́ — сверже́ние царя́;

пры ~ру́ — при царе́;

ц. звяро́ў — царь звере́й;

ц.-пту́шка — фольк. царь-пти́ца;

◊ без ~ра́ ў галаве́ — без царя́ в голове́;

за ~ро́м Гаро́хам — при царе́ Горо́хе

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

цар, ‑а, м.

1. Тытул манарха ў Расіі, Балгарыі і Сербіі. // Асоба, якая мае гэты тытул. Цар Іван Грозны. Цар Пётр І.

2. перан.; каго-чаго або які. Той, хто ўзвышаецца над усімі сабе падобнымі ў якіх‑н. адносінах. Чалавек — цар прыроды. Леў — цар звяроў. □ [Тайдо і Кос] ведалі, што гэта ёсць гняздо птушынага цара, — кондара. Маўр.

3. У спалучэнні з іншымі назоўнікамі характарызуе іх як штосьці незвычайнае сярод сабе падобных. Цар-гармата. Цар-звон. Царголад. Цар-баба. Кедр — цар-дрэва. □ — Такая гордая і паважная [Таня], што, здаецца, і прыступу да яе няма. Цар-дзеўка, ды і годзе! Машара.

•••

Без цара ў галаве — пра неразумнага, дурнаватага чалавека.

За царом Гарохам — вельмі даўно, не за нашай памяццю.

[Ад лац. caesar.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

цар-пту́шка

назоўнік, агульны, адушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 2 скланенне

адз. мн.
Н. цар-пту́шка цар-пту́шкі
Р. цар-пту́шкі цар-пту́шак
Д. цар-пту́шцы цар-пту́шкам
В. цар-пту́шку цар-пту́шак
Т. цар-пту́шкай
цар-пту́шкаю		 цар-пту́шкамі
М. цар-пту́шцы цар-пту́шках

Крыніцы: piskunou2012.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

цар-дзяўчы́на

назоўнік, агульны, адушаўлёны, асабовы, жаночы род, 2 скланенне

адз.
Н. цар-дзяўчы́на
Р. цар-дзяўчы́ны
Д. цар-дзяўчы́не
В. цар-дзяўчы́ну
Т. цар-дзяўчы́най
цар-дзяўчы́наю
М. цар-дзяўчы́не

Крыніцы: piskunou2012.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

цар-зво́н

назоўнік, агульны, адушаўлёны, асабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз.
Н. цар-зво́н
Р. цар-зво́на
Д. цар-зво́ну
В. цар-зво́на
Т. цар-зво́нам
М. цар-зво́не

Крыніцы: piskunou2012.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

мана́рх, -а, мн. -і, -аў, м.

Асоба, якая ўзначальвае манархію (цар, кароль, імператар і інш.).

|| прым. мана́ршы, -ая, -ае.

Манаршая ўлада.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

гасуда́р, -а́, мн. -ы́, -о́ў, м.

Кіраўнік, галава манархічнай дзяржавы; цар, імператар.

|| ж. гасуда́рыня, -і, мн. -і, -рынь.

|| прым. гасуда́рскі, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

царь в разн. знач. цар, род. цара́ м.;

царь звере́й перен. цар звяро́ў;

царь царе́й цар царо́ў;

царь-деви́ца фольк. цар-дзяўчы́на;

царь-пти́ца фольк. цар-пту́шка;

◊

без царя́ в голове́ клёку ў галаве́ не ма́е; але́ю ў галаве́ ма́ла;

при царе́ Горо́хе за дзе́дам шве́дам; пры цары́ Гаро́ху, як людзе́й было́ тро́ху.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)