уста́ць, -а́ну, -а́неш, -а́не; зак.
1. Стаць на ногі, прыняць стаячае становішча.
У. з канапы.
Рана ў. (рана падняцца з пасцелі). Хворая ўстала (выздаравела).
2. перан. Падняцца, рушыць на здзяйсненне чаго-н.
У. на абарону Радзімы.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пра нябесныя свяцілы: з’явіцца на гарызонце, узысці.
Над лесам устала сонца.
4. перан. Узнікнуць, з’явіцца, паўстаць.
У памяці ўсталі вобразы сяброў.
|| незак. устава́ць, -таю́, -тае́ш, -тае́; -таём, таяце́, -таю́ць; -тава́й.
|| наз. устава́нне, -я, н. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
уста́ць
дзеяслоў, непераходны, закончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Будучы час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
уста́ну |
уста́нем |
| 2-я ас. |
уста́неш |
уста́неце |
| 3-я ас. |
уста́не |
уста́нуць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
уста́ў |
уста́лі |
| ж. |
уста́ла |
| н. |
уста́ла |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
уста́нь |
уста́ньце |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| прош. час |
уста́ўшы |
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
уста́ць сов.
1. в разн. знач. встать; подня́ться;
усе́ прысу́тныя ўста́лі — все прису́тствующие вста́ли;
у. пасля́ хваро́бы — встать по́сле боле́зни;
у. на абаро́ну сваёй Радзі́мы — встать (подня́ться) на защи́ту свое́й Ро́дины;
над ле́сам уста́ла со́нца — над ле́сом вста́ло со́лнце;
2. встать, просну́ться, подня́ться;
дзіця́ сёння ра́на ўста́ла — ребёнок сего́дня ра́но встал (просну́лся, подня́лся);
3. перен. встать, возни́кнуть, появи́ться, предста́ть;
яго́ ўчы́нак уста́ў пе́рад на́мі ў і́ншым святле́ — его́ посту́пок предста́л пе́ред на́ми в ино́м све́те;
у па́мяці ўста́лі во́бразы сябро́ў — в па́мяти вста́ли о́бразы друзе́й;
◊ у. з ле́вай нагі́ — встать с ле́вой ноги́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
уста́ць, устану, устанеш, устане; зак.
1. Стаць на ногі; падняцца з ляжачага, сядзячага становішча. — Устаць! — строга крыкнуў вартаўнік суда. Прысутныя ўсталі. Брыль. Бацька доўга яшчэ сядзеў на ўслоне каля стала. Затым устаў і палез на палаткі. Ляўданскі. Лось устаў на ногі, панюхаў лёд, прабег трушком, рассыпаючы капытамі снег. Пташнікаў. // Прачнуўшыся, падняцца з пасцелі. Маці адкінула коўдру з грудзей, заварушылася з намерам устаць. Якімовіч. — Помню, помню, маці, зараз устану! — адказаў.. [Рыгор] і злез з пасцелі. Гартны. // Паправіцца, выздаравець. [Алаіза] чуць выкачалася ад хваробы. Думала, што ўжо і не ўстане. Арабей. / Пра палеглыя расліны. Пшаніца ўстала пад дажджом. Вялюгін. // перан. Аднавіцца, адбудавацца. Глядзі! Ля нашай школы Устаў з руін Палац. Агняцвет.
2. Падняцца на абарону чаго‑н.; падрыхтавацца да барацьбы за што‑н. І ленінцы, яднаючы рады, За Леніным супроць царызму ўсталі. Астрэйка.
3. Узысці, з’явіцца на гарызонце (пра нябесныя свяцілы). На дварэ светла, толькі што ўстаў месяц. Лобан. / у вобразным ужыв. Нада мною Мядзведзіца ўстала, Замахнулася зорным каўшом. Ляпёшкін.
4. перан. Узнікнуць, з’явіцца; паўстаць. Прыпомніў ён падзеі мінулага дня. Цяпер яны ўсталі перад дзедам у другім святле. Колас. Калі ўсё сціхла і супакоілася — зноў устала пытанне пра дзялянку, пра дровы, а цяпер ужо ў дадатак і пра каня. Васілевіч.
•••
Устаць з зоркай — устаць вельмі рана.
Устаць з левай (не з той) нагі — быць у дрэнным настроі, злавацца без асаблівай прычыны.
Устаць з магілы — выздаравець, ачуняць пасля цяжкай хваробы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
зо́лак, -лку, м.
Пачатак світання.
Устаць на золку.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ускруці́цца, -учу́ся, -у́цішся, -у́ціцца; зак. (разм.).
Устаць вельмі рана.
Чаго ты так рана ўскруціўся?
|| незак. ускру́чвацца, -аюся, -аешся, -аецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
паўстава́ць
‘устаць’
дзеяслоў, непераходны, закончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Будучы час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
- |
паўстаё́м |
| 2-я ас. |
- |
паўстаяце́ |
| 3-я ас. |
паўстае́ |
паўстаю́ць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
паўстава́ў |
паўстава́лі |
| ж. |
паўстава́ла |
| н. |
паўстава́ла |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
- |
паўстава́йце |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| прош. час |
паўстава́ўшы |
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
паўстава́ць¹, 1 і 2 ас. адз. не ўжыв., -тае́; -таём, -таяце́, -таю́ць; зак.
Устаць — пра ўсіх, многіх або пра ўсё, многае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
до́света, прысл.
На світанні. Устаць дасвета.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)